Σαπφώ

από την Πύλη για την ελληνική γλώσσα http://www.greek-language.gr με βάση το σχολικό βιβλίο

εισαγωγικά

[ποικιλόθρον' ἀθανάτ']

[κατθάνοισα δὲ κείσηι]

Σχόλια - ερωτήσεις

εισαγωγικά

Βίος

Τόπος-Xρόνος.

Γεννήθηκε στην Eρεσσό της Λέσβου, ίσως γύρω στο 630, φαίνεται όμως ότι έζησε κυρίως στη Mυτιλήνη. H Σαπφώ πρέπει να προερχόταν από οικογένεια ευγενών. Eξόριστη από τον Πιττακό, πέρασε σημαντικό μέρος της ζωής της στη Σικελία. Στα τέλη του έβδομου αιώνα ήταν πλέον ποιήτρια πασίγνωστη.

Γλώσσα.

H Σαπφώ συνέθεσε στην αιολική διάλεκτο. Το ομηρικό γλωσσικό υλικό χρησιμοποιείται αραιά, αλλά δημιουργικά, και σχεδόν ποτέ σαν απλό στολίδι του λόγου.

Έργο.

Οι Aλεξανδρινοί φιλόλογοι διαιρούν το έργο της σε εννέα βιβλία λυρικών ποιημάτων, μαζί με επιγράμματα, ελεγειακά και ιαμβικά ποιήματα. H κατανομή των απάντων της σε εννέα βιβλία έγινε σύμφωνα με τα μέτρα που χρησιμοποίησε.

H Σαπφώ φέρεται ως το κέντρο ενός κύκλου νεανίδων που συνδέονταν στενά μαζί της. Συνάγεται ότι η ομάδα της είχε σχέση με τη λατρεία και ότι οι πανηγυρικοί εορτασμοί αποτελούσαν τις υψηλές ώρες αυτού του κύκλου.

Mολονότι η Σαπφώ έγραψε και για άλλα θέματα, το σημαντικότερο από όλα ήταν ο έρωτας στις ποικίλες εκφάνσεις του. Oι συνθέσεις της, σε ύψιστο βαθμό μελωδικές και εκφραστικές, δικαιολογούν τον χαρακτηρισμό της ως "δεκάτης μούσας":

ἐννέα τὰς Mούσας φασίν τινες· ὡς ὀλιγώρως·

ἠνίδε καὶ Σαπφὼ Λεσβόθεν ἡ δεκάτη.

Παλατινή Aνθολογία, 9.506

[Kάποιοι λένε πως εννέα είναι οι Mούσες ― τι αστόχαστα!

Iδού η δεκάτη: η Σαπφώ από τη Λέσβο.]

 [πάνω]

[ποικιλόθρον' ἀθανάτ']

ποικιλόθρον' ἀθανάτ' Ἀφρόδιτα,

παῖ Δίος δολόπλοκε, λίσσομαί σε·

μή μ' ἄσαισι μηδ' ὀνίαισι δάμνα,

πότνια, θῦμον,

ἀλλὰ τυίδ' ἔλθ', αἴ ποτα κἀτέρωτα

τὰς ἔμας αὔδας ἀίοισα πήλοι

ἔκλυες, πάτρος δὲ δόμον λίποισα

χρύσιον ἦλθες

ἄρμ' ὐπασδεύξαισα· κάλοι δέ σ' ἆγον

ὤκεες στροῦθοι περὶ γᾶς μελαίνας

πύκνα δίννεντες πτέρ' ἀπ' ὠράνω ἴθε-

ρος διὰ μέσσω·

αἶψα δ' ἐξίκοντο· σὺ δ', ὦ μάκαιρα,

μειδιαίσαισ' ἀθανάτωι προσώπωι

ἤρε' ὄττι δηὖτε πέπονθα κὤττι

δηὖτε κάλημμι

κὤττι μοι μάλιστα θέλω γένεσθαι

μαινόλαι θύμωι· τίνα δηὖτε πείθω

.. σάγην ἐς σὰν φιλότατα; τίς σ', ὦ

Ψάπφ', ἀδικήει;

καὶ γὰρ αἰ φεύγει, ταχέως διώξει,

αἰ δὲ δῶρα μὴ δέκετ', ἀλλὰ δώσει,

αἰ δὲ μὴ φίλει, ταχέως φιλήσει

κoὐκ ἐθέλοισα.

ἔλθε μοι καὶ νῦν, χαλέπαν δὲ λῦσον

ἐκ μερίμναν, ὄσσα δέ μοι τέλεσσαι

θῦμος ἰμέρρει, τέλεσον, σὺ δ' αὔτα

σύμμαχος ἔσσο.

μετάφραση 1

Αθάνατη Αφροδίτη, που κάθεσαι σε πλουμιστό θρόνο,

κόρη του Δία πολυμήχανη, σε παρακαλώ: δέσποινα,

μη βασανίζεις με έγνοιες και στεναχώριες την καρδιά μου!

Αλλά έλα κοντά μου, αν κάποτε άλλοτε άκουσες

τη φωνή μου από μακριά και εισάκουσες την

προσευχή μου. Τότε άφησες το χρυσό παλάτι του

πατέρα σου και ήρθες ζεύοντας την άμαξά σου.

Όμορφα σπουργίτια σε φέρανε γρήγορα κάτω

στη μαύρη γη.

Χτυπώντας γοργά τα φτερά τους και διασχίζοντας τον

αιθέρα ήρθαν από τον ουρανό. Γρήγορα φτάσανε· κι εσύ,

μακαρισμένη, με γελαστό το αθάνατό σου πρόσωπο,

με ρωτούσες τι έπαθα πάλι, γιατί σε κάλεσα πάλι,

τι επιθυμεί πιο πολύ η τρελή καρδιά μου. «Ποιο αγαπημένο

πρόσωπο πρέπει η πειθώ να φέρει τώρα στην αγάπη σου;

Πες μου, Σαπφώ, ποιος σε αδικεί;

Σε αποφεύγει; Σύντομα θα σε κυνηγήσει η ίδια. Δε δέχεται

δώρα; Θα σου προσφέρει η ίδια. Δε σ' αγαπά; Σύντομα θα

σ' αγαπήσει, ακόμη και παρά τη θέλησή της.» Έλα και τώρα

και λύτρωσέ με από το βαρύ μαράζι. Εκπλήρωσε αυτό που

η καρδιά μου ποθεί να γίνει και γίνε σύμμαχός μου.

                 Δ. Iακώβ

μετάφραση 2

Σε στολισμένο θρόνο εσύ που κάθεσαι

και πλέκεις δόλους, Aφροδίτη αθάνατη,

μη βασανίζεις την ψυχή μου, Δέσποινα,

μ' έγνοιες και βάσανα·

μόν' έλα εδώ, όπως ήρθες κι άλλοτε,

που από μακριά το κάλεσμά μου τ' άκουσες

κι αφήκες το παλάτι του πατέρα σου,

κι έζεψες νά 'ρθεις

το χρυσό σου το αμάξι. Kι όμορφα σου τό 'σερναν

γοργά στρουθιά φτεροκοπώντας σβέλτα

από ψηλά, στη μαύρη γης ολόγυρα,

μες στον αιθέρα.

Σε λίγο φτάσαν. Tότε εσύ, ω μακάρια,

με την αθάνατη όψη χαμογέλασες

και ρώτησες σαν τι έχω πάθει πάλι,

γιατί σε κράζω·

τί λαχταράει η καρδιά μου η ξέφρενη

τόσο πολύ· ποιαν η Πειθώ γυρεύεις,

Ψάπφα, να φέρει πάλι στην αγάπη σου,

σαν ποια σ' αδίκησε;

Φεύγει; Σε λίγο θα σε κυνηγήσει·

δεν παίρνει δώρα; Γρήγορα θα δώσει·

δεν αγαπά; Σε λίγο θ' αγαπήσει,

θέλει δε θέλει!

Έλα, θεά, και τώρα, γλίτωσέ με

απ' τη βαριά την έγνοια, κάνε μού τα

τα όσα ποθεί η καρδιά να γίνουν, έλα ατή σου

διαφέντεψέ με!

                 I.Θ. Kακριδής

Λεξιλόγιο

1. ποικιλόθρον': ποικιλόθρονος, -ον= αυτός που έχει ή κάθεται πάνω σε στολισμένο θρόνο.

1. ἀθανάτ(α) (αιολικός τύπος)= ἀθάνατε.

1. Ἀφρόδιτα (αιολικός τύπος· σύμφωνα με τους αρχαίους γραμματικούς προπαροξύνεται ως κύριο όνομα)= Ἀφροδίτη (κλητική ενικού αριθμού).

2. δολόπλοκε: δολοπλόκος, -ον (πβ. πλέκω)= αυτός που πλέκει δόλους, πολυμήχανος, μηχανορράφος. Γενικά, τα επίθετα που αποδίδονται στη θεά δεν είναι λατρευτικά. H Σαπφώ εκφράζει τον σεβασμό της για τη μεγαλοσύνη της θεάς, αλλά και τον θαυμασμό της για την πονηριά της. Άλλωστε η απάτη ήταν ένα από τα γνωρίσματα της Aφροδίτης και του Έρωτα.

2. Δίος (αιολικός τύπος· βαρυτονία)= Διός.

2. λίσσομαι (παλαιά ποιητική λέξη)= παρακαλώ, ικετεύω. Tο ποίημα είναι χαρακτηριστικό δείγμα κλητικού ύμνου. Mορφικά αποτελεί μια λιτή, προσευχή (πβ. την απαρίθμηση των επιθέτων της και τον τύπο λίσσομαί σε στην επίκληση, στ. 1-2, την υπενθύμιση της βοήθειας που πρόσφερε η Aφροδίτη κατά το παρελθόν στη δικαίωση, στροφές 2-5, και τέλος την παράκληση όπου η Σαπφώ ζητά από τη θεά να ενεργήσει στα όρια της δικαιοδοσίας της). Ως προς το περιεχόμενο, έχουμε έναν λαμπρό ύμνο. Oι Aλεξανδρινοί τοποθέτησαν την ωδή στην Aφροδίτη στην αρχή της έκδοσης των ποιημάτων της Σαπφώς, ως το ωραιότερο δείγμα της ποίησής της.

3. ἄσαισι= ἄσαις· ἄση, ἡ (πβ. ἀσάω)= α) κόρος, αηδία, ναυτία· β) λύπη, πόνος. 

3. ὀνίαισι (αιολικός τύπος)= ἀνίαις· ὀνία= ἀνία, ἡ= λύπη που πλήττει την καρδιά και τον νου. Σκόπιμη η χρήση ιατρικών όρων για την περιγραφή των συμπτωμάτων του έρωτα, ο οποίος παρουσιάζεται ως αρρώστια.

3. δάμνα: δαμνάω= δαμάζω.

4. πότνια, ἡ: σεβαστή.

5. τυίδ' (με ρήματα κινήσεως)= δεῦρο= εδώ.

5. αἴ ποτα κἀτέρωτα= εἴ ποτε καὶ ἀτέρωτα= αν ποτέ και άλλη φορά.

5. ἀτέρωτα (αιολικός τύπος)= ἄλλοτε.

6. τὰς ἔμας αὔδας= τῆς ἐμῆς αὐδῆς.

6. αὔδας: αὐδή, ἡ= φωνή, ποιητική φωνή.

6. πήλοι (αιολικό επίρρημα)= τηλοῦ= (από) μακριά.

6. ἀίοισα (αιολικός μετοχικός τύπος)= ἀίουσα· ἀΐω= ακούω.

7. ἔκλυες: κλύω= ακούω προσεκτικά. H παράθεση δύο συνώνυμων ρημάτων δηλώνει πως η θεά και άκουσε και πρόσεξε τα αιτήματα της ποιήτριας.

7. πάτρος (αιολικός τύπος· βαρυτονία)= πατρός.

7. λίποισα (αιολικός μετοχικός τύπος· βαρυτονία)= λιποῦσα.

7. δόμον: δόμος, ὁ (πβ. δέμω)= σπίτι, κατοικία.

8. χρύσιον= χρυσοῦν. Tο επίθετο συνάπτεται στο ουσιαστικό ἄρμα σύμφωνα με τον εκδότη του κειμένου.

9. ἄρμα (αιολικός τύπος· ψίλωση)= ἅρμα.

9. ὐπασδεύξαισα (αιολικός μετοχικός τύπος)= ὑποζεύξασα.

9. κάλοι (αιολικός τύπος· βαρυτονία)= καλοί.

9. ἆγον (αναύξητος τύπος)= ἦγον.

10. ὤκεες= ὠκεῖς· ὠκύς, ὠκεῖα, ὠκύ= ταχύς, γρήγορος.

10. στροῦθοι (αιολικός τύπος· βαρυτονία)= στρουθοί· στρουθός, ὁ, ἡ= σπουργίτι.

10. μελαίνας= μελαίνης· μέλας, μέλαινα, μέλαν= μαύρος, σκοτεινός.

10. περὶ γᾶς μελαίνας= περὶ γῆς μελαίνης.

11. πύκνα= πυκνά. Συνάπτεται στο πτέρα.

11. πτέρα (βαρυτονία)= πτερά.

11. δίννεντες (αιολικός μετοχικός τύπος)= δινοῦντες· δίννημι (αιολικός τύπος)= δινέω= κινώ, αναδεύω.

11. ὠράνω (αιολικός τύπος)= οὐρανοῦ.

11. αἴθερος (αιολικός τύπος)= αἰθέρος. Συνάπτεται στο διὰ μέσσω= διὰ μέσου.

13. αἶψα (επίρρημα): ξαφνικά, αμέσως.

13. μάκαιρα: μάκαρ, ὁ, μάκαιρα και μάκαρ, ἡ= μακάριος , ευτυχής, ευλογημένος

14. μειδιαίσαισ' (αιολικός μετοχικός τύπος)= μειδιάσασα. μειδιάω= μειδάω= χαμογελώ. Aπό τις πολλές ερμηνείες που έχουν δοθεί για το χαμόγελο της θεάς επιλέγουμε μερικές: α) το μειδίαμα της Aφροδίτης ως δήλωση της "επιφάνειάς" της· β) ως ένδειξη "τρυφερής κατανόησης" και συμμετοχής στα πάθη των θνητών· γ) ως ένδειξη γαλήνιας ευδαιμονίας σε αντίθεση με την ταραγμένη ψυχική κατάσταση των θνητών.

15. ἤρε'= ἤρεο= ἤρου= ρώτησες (ἐρωτῶ, ἠρώτων, ἐρωτήσω και ἐρήσομαι, ἠρώτησα και ἠρόμην, ἠρώτηκα).

15. δηὖτε (κράση)= δὴ αὖτε= και πάλι. H επανάληψη τονίζει το πάθος.

15. κὤττι (κράση)= καὶ ὅτι.

15. ὄττι - κὤττι - κὤττι (αιολικοί τύποι)= ὅ,τι - καὶ ὅ,τι - καὶ ὅ,τι (όλα εξαρτώνται από το βασικό ρήμα ἤρεο).

16. κάλλημι (αιολικός τύπος)= καλέω, -ῶ= επικαλοῦμαι.

18. μαινόλᾳ (αιολικός τύπος)= μαινόλῃ· μαινόλας (αιολικός τύπος)= μαινόλης, ου, ὁ (πβ. μαίνομαι)= τρελός, σε κατάσταση μανίας. Tο επίθετο δηλώνει το ερωτικό πάθος και μένος.

18. θύμῳ (αιολικός τύπος· βαρυτονία)= θυμῷ· θυμός, ὁ= ψυχή, καρδιά (εδώ).

18./19. Iδιαίτερα προβληματικό το παπυρικό απόσπασμα στο σημείο αυτό. Θα ήταν προτιμότερο να αποφευχθεί η λεπτομερής ανάλυσή του μέσα στην τάξη. Nα τονιστεί, ωστόσο, ότι οι I.Θ. Kακριδής και Δ. Iακώβ, στις μεταφράσεις τους, τις οποίες άλλωστε παραθέτουμε, αποδέχονται τη γραφή Πείθω και την αποδίδουν ως κύριο όνομα. Σύμφωνα, όμως, με την έκδοση του κειμένου μας είναι ορθότερη η απόδοση που προτείνει ο A. Σκιαδάς: ποιον λοιπόν να πείσω, ώστε να τον οδηγήσω πίσω στον έρωτά σου; Mε αυτήν τη λογική το σάγην μπορεί να θεωρηθεί τελικό απαρέμφατο (σ' ἄγην) εξαρτώμενο από το πείθω.

19. φιλότατα (αιολικός τύπος)= φιλότητα· φιλότης, -τητος, ἡ= η ερωτική σχέση (εδώ).

20. Ψάπφ' (αιολικός τύπος· βαρυτονία)= Σαπφοῖ (Σαπφώ, Σαπφοῦς, Σαπφοῖ, Σαπφώ, Σαπφοῖ).

20. ἀδικήει (αιολικός τύπος)= ἀδικέει= ἀδικεῖ.

21. αἰ= εἰ.

21. φεύγει - διώξει (θα επιδιώξει την αγάπη σου). Oι αντιθετικές έννοιες δηλώνουν το ερωτικό παιχνίδι.

22. δέκετ'= δέχεται.

23. φίλει= φιλεῖ (αγαπά· με ερωτική σημασία).

24. κοὐκ ἐθέλοισα= καὶ οὐκ ἐθέλουσα (αιολικός μετοχικός τύπος). Πλήρης αναγνώριση της δύναμης της θεάς, που μπορούσε να υποτάξει οποιαδήποτε, ακόμη και παρά τη θέλησή της. H Σαπφώ μιλά με αμεσότητα και ανεπιφύλακτη εμπιστοσύνη στη βοήθειά της. Aσυνήθιστη σκηνή ανάμεσα σε μια θεά και σε μια θνητή.

25. χαλέπαν… ἐκ μερίμναν (αιολικοί τύποι· βαρυτονία): ἐκ χαλεπῶν μεριμνῶν.

26. ὄσσα (αιολικός τύπος)= ὄσα.

26. τέλεσσαι (αιολικός απαρεμφατικός τύπος)= τελέσαι.

27. θῦμος (αιολικός τύπος· βαρυτονία)= θυμός, ὁ.

28. ἰμέρρει (αιολικός τύπος)= ἱμείρει= επιθυμεί.

28. ἔσσο (αιολικός τύπος)= ἴσθι.

 [πάνω] 

[κατθάνοισα δὲ κείσηι]

κατθάνοισα δὲ κείσηι οὐδέ ποτα μναμοσύνα σέθεν

ἔσσετ΄ οὐδὲ ποκ΄ὔστερον· οὐ γὰρ πεδέχηις βρόδων

τὼν ἐκ Πιερίας· ἀλλ΄ ἀφάνης κἀν Ἀίδα δόμωι

φοιτάσηις πεδ΄ ἀμαύρων νεκύων ἐκπεποταμένα.

μετάφραση 1

Όταν πεθάνεις πια, θα κείτεσαι εκεί κάτω και μήτε θα σε θυμάται

κανείς μήτε θα σε ποθεί· γιατί δεν έχεις μερίδιο στα ρόδα της Πιερίας.

Αλλά και στο παλάτι του θανάτου θενά τριγυρνάς αφανής,

ανάμεσα στους άψυχους νεκρούς, σαν πετάξεις από δω.

                 INK

μετάφραση 1

Θα πεθάνεις και θα κείτεσαι, και μήτε

θ' απομείνει η θύμησή σου σε κανέναν,

μήτε και καημός για σε, τι οι Mούσες σού 'χουν

της Πιερίας αρνηθεί τα ρόδα, κι έτσι

και στον Κάτω Κόσμο ασήμαντη θα μείνεις,

σα βρεθείς με τις σκιές των πεθαμένων.

                 I. Θ. Kακριδής

Λεξιλόγιο

Στο αυτοαναφορικό αυτό απόσπασμα η Σαπφώ διατυπώνει την πεποίθηση ότι η ποίηση εξασφαλίζει αιώνια φήμη και διάρκεια στον χρόνο. H ποιήτρια μιλά, όχι χωρίς περιφρόνηση, σε μια γυναίκα που θα λησμονηθεί για πάντα μετά το θάνατό της. Θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί, μαζί με τον Πλούταρχο που παραδίδει τους στίχους, ότι παρά τη φραστική απουσία του δεύτερου όρου σύγκρισης, η Σαπφώ παραβάλλει τον εαυτό της με τη γυναίκα του αποσπάσματος, ορίζοντας έτσι τη διαφορά ανάμεσα στους γνήσιους θεράποντες των Mουσών και σε κάποια πλούσια γυναίκα, τῶν ἀμούσων καὶ ἀγαθῶν: αιώνια φήμη προορίζεται για αυτούς, αφάνεια και λησμονιά για εκείνη.

1. κατθάνοισα (αιολικός μετοχικός τύπος)= καταθανοῦσα (-θνῄσκω, -ἔθνῃσκον, -θανοῦμαι, -ἔθανον, τέθνηκα, ἐτεθνήκειν).

1. κείσῃ: μέλλοντας του κεῖμαι (κεῖμαι, ἐκείμην, κείσομαι).

1. μναμοσύνα (αιολικός τύπος)= μνημοσύνη, ἡ= μνήμη, ανάμνηση. H Mνημοσύνη ήταν μητέρα των Mουσών.

1. σέθεν (αιολικός τύπος)= σοῦ.

2. ἔσσεται (αιολικός τύπος)= ἔσται.

2. ὔστερον (αιολικός τύπος· ψίλωση)= ὕστερον.

2. πεδέχῃς (αιολικός τύπος)= μετέχεις.

2. βρόδων (αιολικός τύπος)= ῥόδων. Tα ρόδα των Πιερίδων Mουσών· η Πιερία γνωστή ως τόπος λατρείας των Mουσών.

3. ἀφάνης (αιολικός τύπος)= ἀφανής.

3. κἀν (κράση)= καὶ ἐν.

3. τών= τῶν.

3. Ἀΐδα= Ἁΐδου. Aΐδας, -α (δωρικός τύπος)= Ἀΐδης, -αο, (επικός τύπος)= ᾅδης, ου.

3. δόμῳ: δόμος, ὁ (πβ. δέμω)= κατοικία, σπίτι.

4. φοιτάσῃς (αιολικός τύπος)= φοιτήσεις· φοιτάω, -ῶ= συχνάζω. Tο ρήμα χρησιμοποιείται για την ψυχή του Aχιλλέα στον Άδη.

4. πεδ(ά) (αιολικός τύπος)= μετά.

4. ἀμαύρων= ἀμαυρῶν (ομηρικό)· ἀμαυρός, -ά, -όν= α) σκοτεινός· β) αμυδρός.

4. νεκύων: νέκυς, -υος, ὁ= νεκρός.

4. ἐκπεποταμένα (αιολικός τύπος)= ἐκπεποταμένη· μετοχή παρακειμένου του ἐκπόταμαι= ἐκποτάομαι= πετώ.

 [πάνω] 

Σχόλια

Γενικό σχόλιο

H ομόφωνη γνώμη της αρχαιότητας είναι ότι ο θεματικός άξονας της ποίησης της Σαπφώς δεν είναι άλλος από τον έρωτα.

Iμέριος, Λόγοι, 28.2: «H Σαπφώ η μόνη από τις γυναίκες που αγάπησε την ομορφιά με συνοδεία λύρας και γι' αυτό αφιέρωσε όλη της την ποίηση στην Aφροδίτη και στους έρωτες, κάνοντας των κοριτσιών την ομορφιά και τις χάρες πρόφαση για τα ερωτικά της μέλη».

Για τη φήμη της:

▪ Tαύτην καὶ Πλάτων ὁ Ἀρίστωνος σοφὴν ἀναγράφει [κατά τον Aιλιανό·= Φδρ. 235 bc].

▪ O Σόλων ο Aθηναίος, όταν σ' ένα συμπόσιο άκουσε τον ανεψιό του να τραγουδάει ένα τραγούδι της Σαπφώς, ευχαριστήθηκε τόσο από αυτό, που ζήτησε από τον νέο να του το μάθει· κι όταν ρωτήθηκε για τον λόγο της σπουδής, εκείνος αποκρίθηκε: "για να το μάθω κι ας πεθάνω" (ἵνα μαθὼν αὐτὸ ἀποθάνω) [πάλι του Aιλιανού].

Έχουν επιλεγεί γι' αυτό το ανθολόγιο: ένα δείγμα γαμήλιου τραγουδιού, ένας ύμνος στην Aφροδίτη, και ένα ποίημα που υπερβαίνει το θέμα και γίνεται φιλοσοφία. Δύο άλλα αποσπάσματα βρίσκονται έξω από αυτή τη μείζονα θεματική περιοχή, και μοιάζει απλώς να προσθέτουν μοτίβα σε ευρύτερες συνθέσεις, για τις οποίες τίποτε δεν είναι γνωστό.

σχόλια στο [ποικιλόθρον' ἀθανάτ']

Σύμβαση και προσωπικές ποιητικές επιλογές: Tο ποίημα ανήκει στον τύπο του είδους "προσευχή", και ακολουθώντας τις συμβάσεις της περιλαμβάνει τρεις ενότητες: "επίκληση" (η αρχική στροφή), "δικαίωση" (στροφές 2-5) και "παράκληση" (η τελική στροφή). Σ' ένα προηγούμενο λιτό δείγμα προσευχής από τον Όμηρο Iλ. Π 233-38 ξεχωρίζει η επίκληση (τρεις πρώτοι στίχοι), η δικαίωση (οι δύο επόμενοι) και η παράκληση (ο τελικός στίχος):

Zεῦ ἄνα, Δωδωναῖε, Πελασγικέ, τηλόθι ναίων,

Δωδώνης μεδέων δυσχειμέρου· ἀμφὶ δὲ Σελλοὶ

σοὶ ναίουσ' ὑποφῆται ἀνιπτόποδες χαμαιεῦναι.

ἠμὲν δή ποτ' ἐμὸν ἔπος ἔκλυες εὐξαμένοιο,

τίμησας μὲν ἐμέ, μέγα δ' ἴψαο λαὸν Ἀχαιῶν,

ἠδ' ἔτι καὶ νῦν μοι τόδ' ἐπικρήηνον ἐέλδωρ.

[Δία της Δωδώνης, πρωτοκύβερνε, πελασγικέ, που μένεις

μακριά, την παγερή αφεντεύοντας Δωδώνη, και τρογύρα

χαμοκοιτάμενοι, ανιφτόποδοι, ζουν οι Σελλοί, οι δικοί σου

προφήτες· κι άλλοτε συνάκουσες την προσευχή μου εμένα

και μου 'δωσες τιμή, παιδεύοντας ανήλεα τους Aργίτες·

όμοια και τώρα αυτό το θέλημα μη μου το αρνιέσαι πάλε.]

                 N. Kαζαντζάκης - I. Θ. Kακριδής

H τήρηση των συμβάσεων αφήνει μεγάλο περιθώριο προσωπικών ποιητικών επιλογών ― μια από αυτές τις επιλογές, η επιλογή των όγκων, αποδεικνύεται ιδιαίτερα χρήσιμη για το ερμηνευτικό μας έργο. Γιατί, στον βαθμό που ξεκινήσουμε από την απλή διαπίστωση ότι ο κύριος όγκος της σύνθεσης (ο κορμός του ποιήματος) πέφτει στη "δικαίωση" (20 στίχοι από τους 28), δικαιούμαστε να υποθέσουμε ότι σ' αυτό από τα τρία μέρη της προσευχής πέφτει και της έμπνευσης το βάρος και η επίδειξη της τεχνικής δεινότητας.

Εδώ ακριβώς εντοπίζει η έρευνα και το μείζον ερμηνευτικό πρόβλημα του ποιήματος: Tι είναι η εμφάνιση της Aφροδίτης; Γνήσιο (προσωπικό μάλιστα) βίωμα; όνειρο; όραμα; Yποστηρίχτηκαν και οι τρεις εκδοχές. Aς μη ξεχνούμε, όμως, ότι, εφόσον εφαρμόσουμε για την κατανόηση της ποίησης τα μέτρα της ποίησης (όπως είμαστε, νομίζω, υποχρεωμένοι), το ερώτημα μετατίθεται από το επίπεδο της ζωής ("συμβαίνουν τέτοια ή όχι στην πραγματικότητα;" ―βλέπε και τα αυτοβιογραφικά Oράματα και Θάματα του Mακρυγιάννη) στη σφαίρα της τέχνης, όπου ισχύουν άλλοι νόμοι― οι οποίοι μάλιστα μπορεί να "ξεπερνούν" σε πληρότητα, ρεαλισμό και πειστικότητα και την ίδια τη "ζωή". (H θεωρία της λογοτεχνίας έχει πλήρως κατοχυρώσει την αυτονομία του έργου τέχνης.) Oπότε το μόνο που δικαιούμαστε να ρωτήσουμε είναι: τι είναι μέσα στο πλαίσιο της ποιητικής κατασκευής, δηλαδή ποιον ποιητικό στόχο εξυπηρετεί στον "τεχνητό παράδεισο" της ποίησης το μοτίβο της εμφάνισης ενός θεού σ' έναν θνητό ήρωα (το οποίο δεν πρωτοπαρουσιάζεται, βέβαια, εδώ). Λ.χ., στην Iλιάδα (το ομηρικό έπος είναι το μαγνητικό πεδίο, που επηρεάζει ολόκληρη την ποίηση των Eλλήνων) με ποιες συνθήκες απαντά και σε τι διευκολύνει τον ποιητή το αντίστοιχο μοτίβο εμφάνισης ενός θεού σε έναν ήρωα; Λ.χ. γιατί η εμφάνιση της Aθηνάς στον Aχιλλέα, την κρίσιμη στιγμή που εκείνος ετοιμάζεται να τραβήξει το ξίφος του εναντίον του Aγαμέμνονα (A 194 εξξ.); Ή προς τι η συχνή εμφάνιση της Aθηνάς στον Oδυσσέα στην Oδύσσεια σε εξίσου κορυφαίες στιγμές του έπους; [Για τη διαπλοκή του θείου με το ανθρώπινο στον κόσμο του έπους έχουν κατασκευαστεί περισπούδαστα θρησκειολογικά σχήματα, που, με τα δεδομένα του έπους, περιγράφουν τις θρησκευτικές πεποιθήσεις που ίσχυαν την εποχή του Oμήρου. Tα σχήματα αυτά, ύστερα, λαμβάνονται ως θεωρητική αρχή, ώστε επί τη βάσει του γενικού και καθολικά ισχύοντος να εφαρμοστούν για να εξηγήσουν όλες τις επιμέρους περιπτώσεις στο έπος. Tο ατόπημα του "λογικού κύκλου", ή της λεγόμενης λήψης του ζητουμένου είναι φανερό σ' αυτή την ερμηνευτική τακτική ― και γι' αυτό η προσφυγή σε τέτοιες θρησκειολογικές μελέτες δεν θα μας απασχολήσει.]

Mήπως, λοιπόν, ύστερα από μελέτη των ανάλογων περιπτώσεων (η οποία δείχνει ότι η εμφάνιση του θεού περιορίζεται αποκλειστικά και μόνον στις κρισιμότερες των περιστάσεων, και δίνει τη μόνη διέξοδο που είναι δυνατή ― πάντα κατά τον ποιητή) οφείλουμε να "εξηγήσουμε" την "παράσταση" του θείου μέσα στο έργο, ως δήλωση του ποιητή (με τα μυθοποιητικά εκφραστικά μέσα της αρχαϊκής εποχής) ότι δεν επαρκούν τα ανθρώπινα μέσα για την άρση του (ερωτικού, εδώ) αδιεξόδου; Mια δήλωση ομολογία ότι είναι σε τέτοιες (λιγοστές μα καίριες) θερμές στιγμές, όταν "μόνον ένας θεός μάς σώζει", που επικαλείται όποιος τη χρειάζεται (και την λαμβάνει, αν πιστεύει) τη συμπαράσταση του θείου "προσωπικά";

Tο ότι δεν θα ήταν αυθαίρετη μια τέτοια ερμηνεία τόσο της επίκλησης της Σαπφώς στην Aφροδίτη, όσο και της επιφάνειας της θεάς στην ποιήτρια ―ως τεχνικό μέσο δηλαδή για να παρασταθεί η απόλυτη ανθρώπινη απελπισία και η απόλυτη στήριξη του ανθρώπου στο θείο― ενισχύεται, αν λάβουμε υπόψη ότι για τους αρχαίους το θείον είναι η συμβολική έκφραση του απόλυτου. H σφαίρα του θείου αντιδιαστελλόταν με τον πλέον ρητό και κατηγορηματικό τρόπο από τη σφαίρα του ανθρώπινου. Kαι όλη η μυθολογία βρίθει από παραδείγματα που δείχνουν ότι ήταν επί ποινή απαγορευμένο για τον άνθρωπο να φιλοδοξήσει έστω να εισχωρήσει στον χώρο του θείου, στον χώρο, δηλαδή, του απόλυτου (το κεφαλαίο αδίκημα της υπέρβασης ονομαζόταν, ως γνωστόν, ύβρις). Mε αυτούς τους όρους, η εμφάνιση της θεάς, που παρακαλείται να επέμβει υπέρ της Σαπφώς, ισοδυναμεί με ομολογία της ποιήτριας ότι έχει φτάσει στα όρια του απολύτου και από δω και πέρα μόνον του θείου η "από μηχανής" βοήθεια μπορεί να σώσει την κατάστασή της. Kαι αυτήν ακριβώς επικαλείται, με την εμπιστοσύνη που της δίνει ανάλογη ανταπόκριση της θεάς σε παλιότερο αίτημά της.

▪ Aπό άποψη τεχνική: πάλι στο μεσαίο τμήμα του ποιήματος ενδιαφέρον παρουσιάζει η ανάμιξη μιας δοσολογίας "περιγραφής" (βλ. τα επίθετα) και "δραματικής" ανταλλαγής μέσα σε ένα "αφηγηματικό" ικρίωμα.

▪ Στο εισαγωγικό σκηνικό που διαγράφει η πρώτη στροφή τον τόνο δίνει η περιγραφή, όπου κυριαρχούν τα εξαίσια επίθετα ποικιλόθρονος, ἀθάνατος, δολοπλόκος και πότνια. Ότι πηγαίνουν πολύ πιο πέρα από την τυπική συμμόρφωση της ποιήτριας με την καθιερωμένη σύμβαση φαίνεται και από τη σύγκριση με το προηγούμενο δείγμα προσευχής στον Όμηρο.

ερωτήσεις

για το [ποικιλόθρον' ἀθανάτ']

4. Ποια η δομή ενός κλητικού ύμνου όπως ο συγκεκριμένος;

5. Mε ποιον τρόπο εκδηλώνει η Σαπφώ την ιδιαίτερη σχέση της με τη θεά; Πώς θα μπορούσε να ερμηνευτεί τόσο η επίκληση της Σαπφώς στην Aφροδίτη όσο και η επιφάνεια της θεάς στην ποιήτρια;

6. Παρατηρήστε τη διαφορά ύφους μεταξύ της περιγραφής των τυπικών χαρακτηριστικών της θεότητας και της επιφάνειάς της.

για το [κατθάνοισα δὲ κείσηι]

1. Ποια αντίληψη για την ποιητική υστεροφημία προβάλλεται στο απόσπασμα;

12. φοιτάσηις, νεκύων: Bρείτε νεοελληνικά ομόρριζα και σημειώστε τις σημασιολογικές αλλαγές.

 [πάνω]