Οι σύνδεσμοι μέν – δέ

 Μέν – δέ: είναι η αφετηρία της επιστημονικής και φιλοσοφικής σκέψης του ανθρώπου, διαλεκτική του υπέρ και του κατά. Είναι ο τρόπος που έχει το πνεύμα να βρίσκεται σε αντίθεση με τον εαυτό του για να πηγαίνει μπροστά.

Είναι η μέθοδος του δικηγόρου, αλλά, επίσης, εκείνη του φιλοσόφου, του επιστήμονα που συνέχεια αμφισβητεί ένα μέν για ένα δέ που, με τη σειρά του, θα τα θέσει πάλι «υπό αμφισφήτησιν».

Μέν – δέ: είναι η θέση, και η αντίθεση, η βάση της διδασκαλίας των σοφιστών που ήταν τόσο γόνιμη, γιατί αυτή η διδασκαλία είναι ακριβώς το θεμέλιο της σκέψης του Θουκυδίδη πάνω στην ιστορία.

Μέν – δέ: είναι οι αντιλογίες του Θουκυδίδη.

Μέν – δέ: είναι α διάλογος μεταξύ των ανθρώπων, είναι επίσης η εικόνα της σχετικότητας των ανθρώπινων κρίσεων. Δε θα ήθελα να επεκταθώ πολύ σ' αυτό το θέμα. Ο δάσκαλός μας Le Senne έλεγε με την ανάλογη κίνηση των μεγάλων χεριών του: «Από μια άποψη, αλλά και από μια άλλη άποψη».

Μέν – δέ: είναι η εικόνα των αντίρροπων δυνάμεων, μέσα μας και έξω από μας, των αντιθέσεων που μας χωρίζουν και αυτών που πρέπει να ξεπεράσουμε.

Μέν – δέ: μπορεί επίσης να είναι λιγότερο ο αγώνας, η πάλη, παρά οι αποχρώσεις, η λεπτότητα της κρίσης, η αίσθηση του πολύπλοκου της ψυχής.

Μέν – δέ: είναι το άδηλο του πεπρωμένου, υπεροχή και αδυναμία του ανθρώπου και τα δύο άκρα της αλυσίδας, αυτό που οι Έλληνες - και ιδιαίτερα ο Σοφοκλής στις τραγωδίες του - τόσο καλά έχουν παρουσιάσει. Δεν έχετε καθόλου εντυπωσιασθεί από αυτή τη φανερή αντίφαση του Σοφοκλή; Επαναλαμβάνει παντού ότι κανείς δεν μπορεί να είναι ευτυχής, δεν μπορεί να λέει πως είναι ευτυχής όσο ζει. Αυτό δεν είναι πρόδηλο ιδιαίτερα σε μια περίοδο, όπως αυτή εδώ, όπου τα γεγονότα τα πιο τραγικά μας ανακοινώνονται καθημερινά; Παρ’ όλα αυτά ο Σοφοκλής λέγει ότι δεν υπάρχει τίποτε θαυμαστότερο από τον άνθρωπο - «ουδέν ανθρώπου δεινότερον πέλει».

Μέν – δέ: είναι, όπως θα έλεγαν οι φιλόσοφοί μας, η αντίθεση· μεταξύ του λογικού και του αλόγου. Διαβάσατε τη μετάφραση του θεμελιακού 6ι6λίου του Dodds «Οι Έλληνες και το άλογο»; (The Greeks and the Ιrratiοnal). Τι ωραία εικόνα του κόσμου και του ανθρώπου! Κοιτάξτε τι λέγει πάνω σ' αυτό η κ. J. de Romilly στο εναρκτήριο της μάθημα στο College de France. «Δεν είμαστε μήπως εμείς οι ίδιοι, καθένας από μας, τραβηγμένοι προς την μια και την άλλη κατεύθυνση, ταλαντευμένοι ανάμεσα στο λογικό και στο άλογο; Δεν θα ήταν λοιπόν συνετό στις ανθρώπινες αποφάσεις να τείνουμε προς το μεν χωρίς όμως να ξεχνάμε το δε, αν δε θέλουμε να πέσουμε έξω στους λογαριασμούς μας;

Μέν – δέ: είναι στον τομέα της πολιτικής  η διπολικότητα - ή η εναλλαγή. Στις μέρες αυτές των εκλογών το θέαμα είναι περίεργο, συγκινητικό και παρήγορο (;) να αχούμε τον κύριο Μέν να μιλάει τη γλώσσα του κυρίου Δε και ο κύριος Δε να μας καθησυχάζει σαν να ασπάζεται τις απόψεις του αντιπάλου του.

Μέν – δέ: ήταν άλλοτε «μάλιστα... αλλά». Αυτό μπορεί να γίνει «μάλιστα... και» ή καλύτερα «άλλοτε... αλλά τώρα». Ας περιμένουμε.

Μέν – δέ: είναι τέλος το σύμβολο της αμφισβήτησης όλων των ανθρώπινων πραγμάτων και ενεργειών. Εδώ εισχωρεί ο κίνδυνος που διατρέχουμε τώρα για την υπεράσπιση και τη λαμπρότητα των σπουδών μας. Καλός ο κίνδυνος, ας εξαντλήσουμε τις δυνατότητές μας και το αποτέλεσμα να μας είναι ευνοϊκό.

Έτσι θα έλεγε ο Όμηρος, λίγο διορθωμένος... σ' έναν στίχο που μας θυμίζει το δικό μας τέλος: Εἰ γάρ ἐπ’ εὐχῇσιν τέλος ἡμετέρῃσι γένοιτο!

Μετάφραση Αν. Α. Στέφου, φιλολόγου

(απόσπασμα ομιλίας του Γενικού Επιθεωρητή της Γαλλίας G Oube στο διεθνές εκπαιδευτικό σεμινάριο καθηγητών για τη διδασκαλία των κλασσικών γλωσσών στην Εκπαίδευση, που έγινε στις 13-16 Μαΐου 1974 στις Sevres.)