ότι κι ό,τι

ή πώς θα βοηθήσουμε τα παιδιά να περάσουν στο πανεπιστήμιο;

 Βασίλης Συμεωνίδης

πρώτη δημοσίευση στο Αλφαβήτα

Στο φετινό αδίδακτο κείμενο της γ΄ θεωρητικής, στον πανελλαδικό διαγωνισμό (και όχι εξετάσεις) δημιουργήθηκε ένα μικρό, αλλά ενδεικτικό, ζήτημα που εμπεριέχει όλη τη ματαιότητα της γραμματοσυντακτικής αρχαιογλωσσικής διδασκαλίας στο σχολείο. Εννοώ εκείνο το αναφορικό «ότι» που στην έκδοση της Οξφόρδης γράφεται χωρίς κόμμα, ενώ στην έκδοση της Λειψίας γράφεται «ό,τι», με κόμμα, για να διαχωρίζεται από το ειδικό «ότι». Βεβαίως, έχει νόημα όλη η συζήτηση, όπως και η – εκ παραδρομής – διατύπωση στα θέματα που ζητούσε «παθητική» φωνή, αντί για «μέση». Όμως, είναι αποπροσανατολιστική…

Ακόμα και αν δεν υπήρχαν οι αστοχίες, ακόμα και να δινόταν όλες οι διευκρινίσεις, νομίζω ότι ελάχιστα πράγματα θα άλλαζαν στην επίδοση των μαθητών. Η εμπειρία όλων μας δείχνει την αποτυχία του μαθήματος. Θα μπορούσε να το δείξει και η επιστημονική έρευνα του καθηγητή Κελπανίδη το 2009, αν αυτή δεν εμποδιζόταν από το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο. Η βεβαιότητά προέρχεται από τον φόβο της εκπαιδευτικής πολιτικής να δεχτεί μια ερεύνα με θέμα «Οι απόψεις των μαθητών του Γυμνασίου και Λυκείου για το μάθημα των Αρχαίων Ελληνικών». Ας μην επεκταθώ στην ενδιαφέρουσα αυτή ιστορία και ας επικαλεστώ την εμπειρία του καθενός από το βάπτισμα στην αρχαία ελληνική γλώσσα. Τι είναι αυτό που μένει εκτός από σκόρπιους τύπους, διάσπαρτους στη μνήμη μαζί με μεταγλωσσική ορολογία; Μένει και η μόνιμη πια αμφιβολία για το αν μιλάμε «σωστά» ελληνικά, επειδή – δυστυχώς – η αρχαία διδάσκεται με τη λογική ότι «είναι η γλώσσα μας» και συνεπώς εκεί αναζητούμε την «ορθότητα» του δικού μας λόγου.

Ας επανέρθω. Πόσο θα άλλαζαν τα πράγματα, λοιπόν, αν το «ότι» ήταν «ό,τι»; Καθόλου! Οι απολογητές του συστήματος θέτουν το ερώτημα πως θα βοηθήσουμε τα παιδιά να περάσουν στο πανεπιστήμιο. Η απάντηση είναι όχι με τον τρόπο τους, όχι με τη γραμματοσυντακτική μέθοδο. Η γραμματική και το συντακτικό δεν είναι προϋπόθεση για να καταλάβει ο μαθητής ένα αρχαίο κείμενο. Μπορεί να το καταλάβει πολύ καλά, ακόμα και να το αποδώσει στα νεοελληνικά χωρίς να ξέρει τους τύπους του λύω και του ειμί· σίγουρα χωρίς να ξέρει όλες εκείνες τις ανθυποκατηγορίες των μεμονωμένων λέξεων που συνιστούν τη χαώδη αποθήκη της τρίτης κλίσης. Θα φτάσουμε και σ’ αυτά, αλλά δεν θα ξεκινήσουμε απ’ αυτά «κόβοντας τα φτερά» των μαθητών που προετοιμάζονται.

Νομίζω ότι το μοντέλο δόθηκε πρακτικά από το 1979 ως το 1996 με το βιβλίο του Α.Β. Μουμτζάκη, Αρχαία Ελληνικά για την Α΄ Λυκείου. Θυμίζω τη δομή του: σαφής και δηλωμένη στόχευση σε κάθε ενότητα· μικρή εισαγή σχετική με το κείμενο· το αρχαίο κείμενο επιλεγμένο και αυθεντικό – όσο δυνατόν ενδιαφέρον – για να υπηρετήσει τη στόχευση· λεξιλόγιο· ερωτήσεις κατανόησης· συντακτικό ή γραμματική ανάλογα, με θεωρητική παρουσίαση και πλήθος ασκήσεις· τέλος, ένα ακόμα κείμενο με εισαγωγικό σημείωμα και λεξιλόγιο. Υποτίθεται ότι σ’ αυτό το μοντέλο κινούνται και τα βιβλία αρχαίων του Γυμνασίου· υποτίθεται…, γιατί εκεί τα κείμενα είναι αδιάφορα, διασκευασμένα, δίνουν στρεβλή εικόνα της αρχαιότητας, είναι το άλλοθι για τις άχρηστες και φλύαρες γραμματοσυντακτικές λεπτομέρειες που ακολουθούν.

Από τον κόσμο στο κείμενο, λοιπόν, και από το κείμενο στη λέξη, στον συντακτικό ρόλο της στον γραμματικό τύπο της. Σημαντικό ζητούμενο είναι να τοποθετηθούμε κατάλληλα απέναντι στο αντικείμενο, απέναντι στην αρχαία αττική διάλεκτο. Αυτό είναι που μπορούμε να προσφέρουμε στους μαθητές μας, αλλά αυτό απαιτεί να διαλύσουμε πολλούς μύθους που συνοδεύουν την διδασκαλία.

•      Ο αρχαίος κόσμος δεν είναι η ωραιοποιημένη και ιεροποιημένη εικόνα που φτιάχνεται. Είχε πολλαπλότητα και ανθρώπινα στοιχεία, αυτό τον κάνει ενδιαφέροντα.

•      Τα αρχαία ελληνικά είναι ένα διαφορετικό γλωσσικό σύστημα και είναι λογικό να μην το καταλαβαίνουν οι μαθητές, δεν πρέπει να νιώθουν ενοχή γι’ αυτό.

•      Μπορούμε να μάθουμε αρχαία ελληνικά με παρόμοιο τρόπο που μαθαίνουμε ξένες γλώσσες. Μόνο που, επειδή είναι γλώσσα που δε μιλιέται, έχουμε μόνο τα αρχαία κείμενα να μας μιλούν.

•      Μπορούμε να καταλάβουμε ένα αρχαίο κείμενο χωρίς να ξέρουμε «γραμματική». Είναι άλλο πράγμα η «γνώση της γλώσσας» και άλλο η «γνώση για την γλώσσα».

•      Μπορούμε να διδάξουμε πιο συγκεκριμένα συντακτικό και γραμματική της αρχαίας ξεκινώντας από τις ομοιότητες που έχει με τη νεοελληνική, αλλά εστιάζοντας κυρίως στις διαφορές για να τις εξηγήσουμε.

Νομίζω ότι έδωσα σχηματικά το μοντέλο για την προετοιμασία των μαθητών. Φυσικά όλα αυτά δεν είναι δικά μου επινοήματα. Ωστόσο, θα μπορούσε να πει κάποιος παραμένουν αναπόδεικτα. Ναι, εκτός από την περίοδο 1979-1996, κατά την οποία οι μαθητές διδάσκονταν αρχαία ελληνική γλώσσα μόνο στο λύκειο και ξεκινούσαν με το βιβλίο Μουμτζάκη, δεν έχουμε άλλο μέτρο σύγκρισης. Πάντως, ας θυμηθούμε ότι οι μαθητές ‘φτάναν «μια χαρά» στις πανελλήνιες και αντιμετώπιζαν ίσως και δυσκολότερα θέματα. Εν πάση περιπτώσει, αυτό που θα πρέπει να αιτιολογηθεί είναι η αποτυχία της γραμματοσυντακτικής προσέγγισης. Το γεγονός ότι οι περισσότεροι μαθητές φοβούνται το αδίδακτο κείμενο και πάνε στις εξετάσεις για να μην γράψουν, μετά από τόσες ώρες και ώρες που έχουν υποστεί τη διδακτική επιβολή.

Για να κλείσω όπως ξεκίνησα, με αναφορά στο φετινό θέμα: το μεγαλύτερο πρόβλημα δεν ήταν το αναφορικό «ότι», ούτε κάτι άλλο γραμματοσυντακτικό. Το μεγαλύτερο πρόβλημα ήταν ότι οι μαθητές/ υποψήφιοι δεν είχαν υπόψη τους τι ήταν οι ερμές κεφαλές, ούτε το σχετικό επεισόδιο με τον Αλκιβιάδη. Δεν είχαν την αρχαιογνωστική βάση για να φτάσουν στην αρχαιογλωσσία. Εδώ πρέπει να σταθούμε και να επαναπροσδιορίσουμε τον τρόπο που προετοιμάζουμε τους υποψήφιους, κυρίως στις παρούσες συνθήκες…