|
|
|
|
| ||||||
|
Εν αρχή ην ο λόγος (Διαγώνισμα Έκθεσης Β’ Λυκείου)
επιμέλεια: Δώρα Ψωμά
[…] Εν αρχή ην ο λόγος, λέει μια ιστορία παλιά όσο και ο κόσμος, στην οποία ο άνθρωπος είχε την εξουσία να ονομάσει τα ζώα και τα άλλα πλάσματα. Τη δυνατότητα να ονομάζει, δηλαδή να αποκαλεί, να δίνει ζωή. Το ότι η γλώσσα των Εσκιμώων έχει τριάντα έξι διαφορετικές λέξεις για το λευκό χρώμα, σημαίνει ότι ένας Εσκιμώος βλέπει τριάντα έξι διαφορετικά λευκά, ότι είναι υπαρκτά για αυτόν. Το ότι ένας Βάσκος έχει λέξη που περιγράφει τη σκιά του φυλλώματος της βελανιδιάς, διαμορφώνει το πνεύμα του και δίνει μια ιδιαίτερη σημασία στο φαινόμενο. Το ότι ένας Ρωμαίος την εποχή της Αυτοκρατορίας κατονόμαζε τους Σκλάβους με τη λέξη «manicipium», ουδέτερου γένους, που σημαίνει «αυτό που κρατάμε στο χέρι», συνοψίζει από μόνο του το ρωμαϊκό πολιτισμό και το κοινωνικό του σύστημα. Επομένως όποιος παραβλέπει αυτήν την πραγματικότητα δεν μπορεί να σκεφτεί ολοκληρωμένα τη γλώσσα και τη χρήση της. Σχετικά με τη χρήση της πάντως, οι απόψεις διίστανται. Πολλοί υποστηρίζουν ότι η γλώσσα είναι ένας κώδικας επικοινωνίας. «Σε όλες τις εποχές οι άνθρωποι επικοινωνούσαν». Ή ακόμα «η γλώσσα χρησιμεύει στο να εκφράζει τη σκέψη μας», σαν να ήταν τούτο αυτονόητο και να μην είχε αποτελέσει αντικείμενο τόσων φιλοσοφικών αναζητήσεων. Αν η γλώσσα χρησιμεύει μόνο για να επικοινωνούμε, τότε συμπεραίνουμε ότι αποτελεί έναν κώδικα τον οποίο είμαστε ελεύθεροι να τροποποιούμε όταν αυτός δε λειτουργεί σωστά, να αναιρούμε δηλαδή τους κανόνες ή απλώς να τους αγνοούμε. Από την άλλη υπάρχουν εκείνοι που επιμένουν ότι η γλώσσα δεν είναι κώδικας. Δε «χρησιμεύει» λοιπόν για να επικοινωνούμε, ούτε ακόμα για να «εκφράζουμε τις σκέψεις μας», χρειάζεται κατ’ αρχάς, ας μου επιτραπεί να το πω, για να σκεφτόμαστε. Η εκμάθηση της γλώσσας είναι εκμάθηση της σκέψης. Το να μαθαίνεις να γράφεις, να μιλάς και να διαβάζεις, σημαίνει να μαθαίνεις να σκέπτεσαι. Και να μαθαίνεις να σκέπτεσαι, σημαίνει να μαθαίνεις τους τρόπους οργάνωσης της πρότασης, χώρο και χρόνο, αίτιο και αποτέλεσμα, επομένως και κανόνες. Καθώς κανείς επεξεργάζεται αυτή τη διάσταση απόψεων, παρατηρεί τελικά ότι πρόκειται για κοινό τόπο: η γλώσσα δεν μπορεί να είναι μόνο όργανο επικοινωνίας. Είναι όργανο εξουσίας και κοινωνικής διάκρισης. Όποιος δε δέχεται τους γλωσσικούς κώδικες ή δεν μπορεί να αναλύσει και να ανασυνθέσει μηνύματα, θα βρεθεί κατά πάσα πιθανότητα στην πλευρά των δυναστευομένων. Όσο και αν επιμένουμε να ανακηρύσσουμε ίσες και σεβαστές όλες τις γλωσσικές πρακτικές, όλες τις ιδιολέκτους1, η πραγματικότητα παραμένει: όποιος δε βρίσκει άλλο τρόπο να εκφράσει τον ενθουσιασμό του από ένα «είναι πολύ κουλ» ή «είναι πολύ εντάξει», είναι κατά πάσα πιθανότητα καταδικασμένος να γίνει άνεργος, σεβαστός βέβαια άλλα άνεργος. Όχι γιατί τα αφεντικά δε δείχνουν ανεκτικότητα, άλλα γιατί δεν έχουν κανέναν λόγο να φορτωθούν έναν υπάλληλο που δε θα διακρίνει όλες τις έννοιες των πληροφοριών που θα παίρνει και δε θα μπορεί να δώσει αναφορά για μια εργασία, έναν υπάλληλο που, επειδή δε θα έχει λέξεις, δε θα έχει και σκέψεις. […] Ζητούμενο δηλαδή στην εποχή μας είναι ο κάθε άνθρωπος (είτε είναι εργαζόμενος, είτε είναι μαθητής) να μπορεί να κατανοεί με ακρίβεια τα μηνύματα που δέχεται από το περιβάλλον, να τα αποκωδικοποιεί και να αναδιατυπώνει το λεκτικό πλούτο με σαφήνεια. Η γλώσσα, ως αρχιτεκτονική με την οποία χτίζουμε το εγώ και τον κόσμο που μας περιβάλλει, είναι αυτό που δίνει νόημα στον κόσμο που αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις και παράλληλα αυτό που τον διευθετεί. Κατ’ επέκταση, εκτός από την ουσιαστική γνώση των κανόνων της γλώσσας, η λακωνικότητα, διακύβευμα2 των καιρών μας, αποτελεί μία από τις πιο σύνθετες αρετές της γλώσσας και μέσα σε αυτό το πλαίσιο καθίσταται αναγκαία. Οφείλουμε βέβαια να εξηγηθούμε ως προς την άποψη που θέλει αυτόν που δεν έχει λέξεις να είναι ευάλωτος. Δεν καταδικάζουμε τίποτα και κανέναν. Κανείς δεν επιλέγει το κενό και τον πόνο. Ας εξηγηθούμε λοιπόν, πριν κάποιος βιαστεί να μας χαρακτηρίσει «σκληρούς και απόλυτους». Κάθε άνθρωπος, ακόμα και διαλυμένος, ακόμα και στο περιθώριο και τη φτώχεια, υλική και πνευματική, και ιδίως τότε, έχει δικαίωμα στο σεβασμό. Ο ίδιος είναι αξιοσέβαστος. Αλλά η όποιας μορφής ένδειά3 του δεν είναι, γιατί προκαλεί οδύνη. Είναι κάτι που δεν προέρχεται από επιλογή, αλλά από επιβολή. Η μη ένταξή σου στον κόσμο μπορεί να θεωρηθεί «αξιοσέβαστη», άλλα δεν παύει να είναι έλλειψη. «Η γλώσσα είναι ένα όπλο», διακηρύσσει η γλωσσολόγος Daniele Sallenave «Είναι έγκλημα να τη στερούμε από αυτούς που τη χρειάζονται περισσότερο».
διασκευασμένο δοκίμιο, Νατάσα Πολονύ, «Η γλώσσα διαφοροποιείται» σελ. 160-162, Τα χαμένα παιδιά μας, εκδ. Πόλις, 2007
1. η ιδιόλεκτος = ή το ιδιόλεκτο. Η ιδιαίτερη γλώσσα που χρησιμοποιεί ένα άτομο, γλώσσα που πλάστηκε για να χρησιμοποιείται από ένα περιορισμένο σύνολο ατόμων 2. διακύβευμα = αυτό που επιδιώκει να κερδίσει κανείς διακινδυνεύοντας να υποστεί ζημιά 3. ένδεια = η μη ύπαρξη, η απουσία πραγμάτων, η φτώχεια
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
Α. Να γράψετε την περίληψη του κειμένου σε 100-120 λέξεις Μονάδες 25
Β1. Σε μια παράγραφο 80-100 λέξεων να αναπτύξετε το περιεχόμενο του παρακάτω αποσπάσματος από το κείμενο: «Η γλώσσα είναι ένα όπλο. Είναι έγκλημα να τη στερούμε από αυτούς που τη χρειάζονται περισσότερο» Μονάδες 13
Β2. Να βρείτε τη δομή και τον/τους τρόπους ανάπτυξης της 1ης παραγράφου αιτιολογώντας την απάντησή σας Μονάδες 6
Β3. Να εντοπίσετε 6 διαρθρωτικές λέξεις μέσα στο κείμενο (ποιες είναι και σε ποια παράγραφο βρίσκονται) και να εξηγήσετε τη νοηματική σχέση που εκφράζουν Μονάδες 6
Β4. α) Για κάθε μία από τις παρακάτω λέξεις να δώσετε τη συνώνυμή της, χωρίς να αλλοιώνεται το νόημα του κειμένου
Παραβλέπει, υποστηρίζουν, διακρίνει, αναγκαία, ευάλωτος Μονάδες 5 β) Για κάθε μία από τις παρακάτω λέξεις να δώσετε την αντώνυμή της :
ελεύθεροι, ουσιαστική, ίσες, επιλέγει, οδύνη Μονάδες 5
Γ. Όπως αναφέρεται και στο κείμενο, η γλώσσα είναι ένα πολύ σημαντικό όπλο που μπορεί να βοηθήσει τους νέους να αντεπεξέλθουν στις σύνθετες απαιτήσεις της εποχής μας. Ωστόσο, πολλοί είναι οι παράγοντες που οδηγούν στην υποβάθμισή της και στην εκφραστική ένδεια. Σε ένα άρθρο σας (400-500 λέξεις) σε μαθητικό διαγωνισμό να αναφερθείτε σε αυτούς, αλλά και στα πλεονεκτήματα της σωστής χρήσης της γλώσσας και ιδιαίτερα της λακωνικότητας. Μονάδες 40
Απαντήσεις έκθεσης Β’
Α. Η σημασία της γλώσσας και η ανάγκη της ορθής χρήσης της αποτελεί το κεντρικό θέμα του δοκιμίου της Ν. Πολονύ. Αρχικά η συγγραφέας παρουσιάζει παραδείγματα που πιστοποιούν την ποικιλία και τον πλούτο της. Όσον αφορά τη χρήση της βέβαια, τονίζει ότι υπάρχει διχογνωμία ανάμεσα σε αυτούς που τη θεωρούν απλώς ένα εύχρηστο εργαλείο επικοινωνίας και σε άλλους που τη συνδέουν με την ανθρώπινη νόηση και την προστατεύουν ακολουθώντας πιστά τους κανόνες της. Τη δεύτερη άποψη φαίνεται να ασπάζεται και η δοκιμιογράφος η οποία εξηγεί ότι η ουσιαστική γνώση των κανόνων και η λακωνικότητα αποτελούν εφόδια απαραίτητα για τους νέους. Καταλήγει μάλιστα εξηγώντας ότι η απόκτησή τους θα καταστήσει ανθρώπους που προέρχονται από υποβαθμισμένα περιβάλλοντα ικανούς ώστε να βελτιώσουν τη ζωή τους.
Β1. Είναι διαδεδομένη και κοινώς αποδεκτή η άποψη ότι η γλώσσα παρέχει τη δυνατότητα στον άνθρωπο να βελτιώσει όχι μόνο την επικοινωνιακή του δεξιότητα, άλλα και τη θέση του στον κόσμο. Κι αυτό γιατί η σωστή γνώση και χρήση της γλώσσας έχει ως αποτέλεσμα την οξύνοια και την καλλιέργεια της κριτικής ικανότητας, αφού είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη λογική. Αξίζει μάλιστα να παρατηρήσει κανείς ότι από τα πρώτα χρόνια της ζωής του ανθρώπου δίνεται ιδιαίτερη βαρύτητα στην καλλιέργεια του γλωσσικού αισθητηρίου, ως ενός από τα κυριότερα εφόδια. Καθώς λοιπόν οι μορφωτικές ανισότητες είναι σχεδόν ανύπαρκτες σε μια τέτοια ηλικία, η απόκτηση δεξιοτήτων γραπτής και προφορικής έκφρασης δίνει ίσες ευκαιρίες σε όλα τα παιδιά να προοδεύσουν στη σχολική αλλά και στη μετέπειτα ζωή τους. Επομένως προβάλλει επιτακτική η ανάγκη για γλωσσική εκπαίδευση όλων των παιδιών και κυρίως αυτών που προέρχονται από φτωχά σε ερεθίσματα περιβάλλοντα.
Β2. Θεματική περίοδος: «Εν αρχή… να δίνει ζωή.» Σχόλια/Λεπτομέρειες: «Το ότι η γλώσσα… σύστημα.» Κατακλείδα: «Επομένως όποιος… και τη χρήση της.»
Τρόπος ανάπτυξης: με παραδείγματα που πιστοποιούν την ποικιλία και τις χρήσεις της γλώσσας
Β3. 4η παράγραφος : δηλαδήà επεξήγηση, διασάφηση 1η παράγραφος : Επομένωςà συμπέρασμα 4η παράγραφος : Κατ’ επέκτασηà αποτέλεσμα 2η παράγραφος Λοιπόνà συμπέρασμα 5η παράγραφος : βέβαιαàέμφαση 5η παράγραφος Αλλάà αντίθεση-εναντίωση
Β4. α) Παραβλέπει = αγνοεί, παραμελεί Υποστηρίζουν = ισχυρίζονται, θεωρούν Διακρίνει = αντιλαμβάνεται, αναγνωρίζει, ξεχωρίζει Αναγκαία = υποχρεωτική, απαραίτητη, επιτακτική Ευάλωτος = τρωτός, αδύναμος
β) Ελεύθεροι ≠ δεσμευμένοι Ουσιαστική ≠ τυπική, επιφανειακή Ίσες ≠ άνισες, ανόμοιες, διαφορετικές Επιλέγει ≠ απορρίπτει Οδύνη ≠ χαρά, ανακούφιση
Γ. Παραγωγή λόγου
Επικοινωνιακό πλαίσιο και τεχνικά στοιχεία - Άρθρο, άρα θα χρειαστεί τίτλο - 5-6 παράγραφοι - Ύφος λιτό με στοιχεία διακειμενικότητας, ακόμα και χιούμορ - Χρήση κυρίως γ’ ενικού και πληθυντικού προσώπου - Πρόλογος με αφόρμηση από κάποιο γεγονός της επικαιρότητας ή αναφορά στο μαθητικό διαγωνισμό του περιοδικού
Δεδομένο #1 : Η γλώσσα και ο ρόλος της διαχρονικά και κυρίως στην εποχή μας
Ζητούμενο #1: Αίτια της γλωσσικής ένδειας
ανεπάρκεια της προσφερόμενης γλωσσικής παιδείας: § μη συστηματική και σε βάθος διδασκαλία της γλωσσικής μας παράδοσης § ανεπαρκώς μορφωμένο και επιμορφωμένο διδακτικό προσωπικό § απόκτηση γνώσεων για την αντιμετώπιση πρακτικών και άμεσων προβλημάτων αλλά και απομάκρυνση από τα ιδανικά της κλασικής παιδείας § έλλειψη κατάλληλων βιβλίων, μέσων και διδακτικών μεθόδων § ο παραγκωνισμός του βιβλίου και η αδιαφορία γι αυτό
ο ρόλος των σύγχρονων Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης (ιδίως των οπτικοακουστικών): § λάθη εκφωνητών και προσώπων της τηλεόρασης / απλοϊκός λόγος § έλλειψη γλωσσικά επιμελημένων κειμένων στον Τύπο § η εικόνα, η οποία αντικαθιστά την ανάγνωση και τη γραφή και η οποία συρρικνώνει κατ΄ επέκταση τη γλώσσα
Ζητούμενο #2 : Η σωστή γνώση και χρήση της γλώσσας και η λακωνικότητα
� Η σωστή γνώση και χρήση της γλώσσας έχει ως αποτέλεσμα την οξύνοια και την καλλιέργεια της κριτικής ικανότητας, αφού η γλώσσα είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το λόγο, τη λογική (επιλέγοντας και απορρίπτοντας λέξεις αποκτούμε πνευματική ευελιξία) � Βοηθά τον άνθρωπο να αποκτήσει το δικό του ύφος και κατ’ επέκταση αποτελεί μέσο εξατομίκευσης (δημιουργία ιδιαίτερου στυλ). Αν η γλώσσα είναι τυποποιημένη και λειτουργεί μόνο ως χρηστικό εργαλείο, ωθεί το χρήστη της στη μαζοποίηση � Με τον ορθό χειρισμό της γλώσσας επιτυγχάνεται σωστή επικοινωνία και προάγονται οι κοινωνικές σχέσεις. Προωθείται παράλληλα η υγιής και εποικοδομητική ανταλλαγή απόψεων η οποία θεμελιώνει τη δημοκρατία
→ Η λακωνικότητα αποτελεί πνευματική αρετή. Η διατύπωση των σκέψεων με βραχύτητα είναι η απόληξη μιας απαιτητικής νοητικής διεργασίας, κατά την οποία το άτομο, μέσα από ένα πλήθος συλλογισμών-επιχειρημάτων, αξιολογεί και ακολούθως, επιλέγει τα πιο καίρια και ουσιώδη. Προϋποθέτει λοιπόν την κριτική σκέψη και βαθαίνει στο στοχασμό. Άρα: Προάγει την πνευματικότητα συνομιλητή – ακροατή – αναγνώστη
→ Η λακωνικότητα συνιστά και ηθική αρετή. Η επιλογή της σύντομης και περιεκτικής διατύπωσης αποκαλύπτει την απλότητα του χαρακτήρα, αποδεικνύει την απουσία κάθε ματαιόδοξης διάθεσης για αυτοπροβολή.
→ Η λακωνικότητα είναι επικοινωνιακή και κοινωνική αρετή. Όταν η επικοινωνία διεξάγεται μεταξύ ανθρώπων που εκφράζονται με γνήσιο λόγο, καίριο και στοχαστικό, δηλαδή λακωνικό, αποκτά άλλη ποιότητα. Ένας τέτοιος λόγος έχει απήχηση στο δέκτη, εντυπώνεται και τον υποβάλλει σε ουσιαστική θεώρηση του μηνύματος. Τελικά ο συνομιλητής επικοινωνεί επί της ουσίας με τον πομπό έχοντας κατανοήσει σε βάθος τα μηνύματα
|
|
