Γλωσσικές προκαταλήψεις

Ευάγγελος Β. Πετρούνιας, Νεοελληνική Γραμματική και συγκριτική ανάλυση, τ. Α΄, σελ. 27-28, εκδ. Ζήτη

Ο μέσος άνθρωπος, ιδιαίτερα ο μορφωμένος, έχει πολλές προκαταλήψεις σχετικά με τη γλώσσα. Οι προκαταλήψεις αφορούν κάθε άποψη της γλώσσας. Παρουσιάζονται στο συνηθισμένο φαινόμενο να εκτιμάμε μια γλώσσα και να υποτιμούμε μιάν άλλη, στο πώς βλέπουμε την αναφορά της γλώσσας προς τον εξωτερικό κόσμο, στο συμβολισμό της γλώσσας με τη γραφή. Ακόμη και σε επιστημονικά αναπτυγμένες χώρες υπάρχουν άνθρωποι που πιστεύουν ότι γλώσσα και ορθογραφία είναι το ίδιο πράγμα. Συνηθισμένος παραλογισμός είναι επίσης πώς σε άλλες επιστήμες, όπως η φυσική, η ιατρική, ή η κοινωνιολογία, δεν επιμένουμε πως είμαστε ειδικοί, άν δέν έχουμε ειδική προπαίδεια, σε θέματα γραμματικής ανάλυσης πιστεύουμε πως μπορούμε να έχουμε γνώση και να αποφασίζουμε χωρίς να διαθέτουμε αυτή την ειδική προπαίδεια. Με μια τέτοια αξίωση βέβαια αρνιούμαστε  στη γραμματική ανάλυση το δικαίωμα να είναι επιστήμη. Μάλιστα μας ενοχλεί αν μας υποδειχτεί ότι για τη γλωσσική ανάλυση χρειάζεται η εφαρμογή αυστηρών επιστημονικών αρχών, ενώ δε θα μας πείραζε άν π.χ. ένας βιοχημικός μας έλεγε ότι αν δέν έχουμε ειδικές γνώσεις βιοχημείας, καλύτερα να μην επιμένουμε σε δικές-μας πρόχειρες ερμηνείες. Σε τέτοιες αξιώσεις σχετικά με τη γλωσσική ανάλυση οδηγούμαστε και από το γεγονός ότι όλοι χρησιμοποιούμε τη γλώσσα σάν εργαλείο, ενώ σπάνια χρησιμοποιούμε τα αντικείμενα των άλλων επιστημών μ’ αυτό  τον τρόπο.

Οι προκαταλήψεις σε γλωσσικά θέματα είναι πιό δύσκολο να διορθωθούν απο ότι σε άλλες επιστήμες. Ίσως αυτό oφείλεται στο γεγονός οτι στους άλλους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας χρησιμοποιούμε γλώσσα γιανα αναφερθούμε σε κάτι διαφορετικό, ενώ στη γλωσσολογία χρησιμοποιούμε γλώσσα γιανα αναφερθούμε στην ίδια τη γλώσσα· δηλαδή μέσο και αντικείμενο της έρευνας δέν είναι εύκολο να διακριθούν. Επίσης πολλές προκαταλήψεις μας εντυπώνονται απο σφαλερή σχολική διδασκαλία, καθώς και απο τις λογής λογής παραδοξότητες που κάθε τόσο διακηρύσσουν διάφοροι αυτόκλητοι γλωσσονομοθέτες. Το κακό είναι οτι πολύ σπάνια επιστήμονες γλωσσολόγοι ενδιαφέρονται να διαφωτίσουν το κοινό σχετικά με τις διάφορες προκαταλήψεις.

Για τους παραπάνω λόγους οι πλάνες σχετικά με το αντικείμενο της γραμματικής ανάλυσης είναι περισσότερες και πιό βαθειά ριζωμένες απ' ότι οι πλάνες σχετικά με το αντικείμενο άλλων επιστημών. Με μιά γλωσσική προκατάληψη δεσμευόμαστε ψυχολογικά πολύ περισσότερα απο ότι θα δεσμευόμαστε με μιά σφαλερή αστρονομική αντίληψη, ή με μιά σφαλερή ερμηνεία ενός νόμου. Επομένως χρειάζεται πιό αποφασιστική και πιό συστηματική προσπάθεια, άν θέλει κανείς να απαλλαγεί απο γλωσσικές προκαταλήψεις, και μάλιστα να απαλλαγεί όχι μόνο λογικά, αλλά και ψυχολογικά.

Ένας βασικός σκοπός είναι να θεραπευτεί κανείς απο τη βασικότερη προκατάληψη των μορφωμένων: να πιστεύουν πως οι ίδιοι ξέρουν τους γλωσσικούς κανόνες, και πως οι λιγότερο μορφωμένοι δέν τους ξέρουν, «επειδή είναι αγράμματοι». Η προκατάληψη αυτή ξεκινάει απο έλλειψη σεβασμού προς τον απλό άνθρωπο. Αλλά με τέτοια προκατάληψη αξιόλoγη γλωσσική έρευνα δέ μπορεί να γίνει.

Ειδικά ισχυρές είναι οι γλωσσικές προκαταλήψεις στην Ελλάδα. Η χώρα-μας δέν έχει ακόμη να παρουσιάσει αρκετή επιστημονική ανάπτυξη, και επιπλέον τη βάρυνε για πολλές δεκαετίες και τη βαραίνει ακόμα η καθαρευουσιάνικη νοοτροπία.

(διατηρήθηκε η γραφή και η ορθογραφική πρόταση του δυναμικού τονισμού)

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 

Προφορική και ουσιαστική άσκηση: να χαρακτηρίσετε τη γλώσσα του κειμένου (λεξιλόγιο, συντακτικό, σχήματα λόγου, γραμματικοί τύποι). Εντοπίστε στοιχεία που σας αρέσουν και στοιχεία που δε σας αρέσουν.

1.      Με ποιους δυο τρόπους παρουσιάζονται οι προκαταλήψεις για τη γλώσσα; Παρουσιάστε την πρώτη παράγραφο σε πενήντα (50) περίπου λέξεις.

2.      Ποια είναι η διαφορά που έχει η γλωσσολογία σε σχέση με τις άλλες επιστήμες, όπως εντοπίζεται στη δεύτερη παράγραφο;

3.      Σε τι διαφέρει η γλωσσική προκατάληψη σε σχέση με άλλες σφαλερές αντιλήψεις; (3^η παρ.) Πώς μπορείτε να την εξηγήσετε;

4.      Ποια είναι η αφετηρία της προκατάληψης που έχουν πολλοί μορφωμένοι; (4^η παρ.)

5.      Τι διαφοροποιεί στην Ελλάδα τις προκαταλήψεις σχετικά με τα γλωσσικά θέματα; (5^η παρ.)

6.      Παρουσιάστε περιληπτικά τις παραγράφους δύο ως και πέντε (2-5) σε πενήντα (50) περίπου λέξεις.

7.      Σε ποιους νομίζετε ότι απευθύνετε το κείμενο; Τεκμηριώστε την απάντησή σας.

8.      «Ένας βασικός σκοπός είναι να θεραπευτεί κανείς απο τη βασικότερη προκατάληψη των μορφωμένων: να πιστεύουν πως οι ίδιοι ξέρουν τους γλωσσικούς κανόνες, και πως οι λιγότερο μορφωμένοι δέν τους ξέρουν, «επειδή είναι αγράμματοι». Η προκατάληψη αυτή ξεκινάει απο έλλειψη σεβασμού προς τον απλό άνθρωπο».

Αν ισχύει ό,τι ισχυρίζεται ο συγγραφέας στο παραπάνω απόσπασμα, τότε τι διαφοροποιεί τους «μορφωμένους» από τους «απλούς» ανθρώπους σε σχέση με τα γλωσσικά θέματα; Πώς αντιλαμβάνεστε το σεβασμό που πρέπει να έχει ο «μορφωμένος» προς τους «απλούς» ανθρώπους; (Γράφετε ελεύθερα τις σκέψεις σας σε 500 λέξεις)

το πλήρες κείμενο

Γλωσσικές προκαταλήψεις

Ευάγγελος Β. Πετρούνιας, Νεοελληνική Γραμματική και συγκριτική ανάλυση, τ. Α΄, σελ. 27-28, εκδ. Ζήτη

Αναφέρθηκε πιό πάνω πως ο μέσος άνθρωπος, ιδιαίτερα ο μορφωμένος, έχει πολλές προκαταλήψεις σχετικά με τη γλώσσα. Οι προκαταλήψεις αφορούν κάθε άποψη της γλώσσας. Παρουσιάζονται μέσα απο τον τρόπο που συνήθως ρωτάμε τί είναι «καλή»και τί είναι «κακή» γλώσσα, στο συνηθισμένο φαινόμενο να εκτιμάμε μιά γλώσσα και να υποτιμούμε μιάν άλλη, στο πώς βλέπουμε την αναφορά της γλώσσας προς τον εξωτερικό κόσμο, στο συμβολισμό της γλώσσας με τη γραφή. Ακόμη και σε επιστημονικά αναπτυγμένες χώρες υπάρχουν άνθρωποι που πιστεύουν οτι γλώσσα και ορθογραφία είναι το ίδιο πράγμα. Συνηθισμένος παραλογισμός είναι επίσης πώς σε άλλες επιστήμες, όπως η φυσική, η ιατρική, ή η κοινωνιολογία, δεν επιμένουμε πως είμαστε ειδικοί, άν δέν έχουμε ειδική προπαίδεια, σε θέματα γραμματικής ανάλυσης πιστεύουμε πως μπορούμε να έχουμε γνώση και να αποφασίζουμε χωρίς να διαθέτουμε αυτή την ειδική προπαίδεια. Με μια τέτοια αξίωση βέβαια αρνιούμαστε  στη γραμματική ανάλυση το δικαίωμα να είναι επιστήμη. Μάλιστα μας ενοχλεί αν μας υποδειχτεί ότι για τη γλωσσική ανάλυση χρειάζεται η εφαρμογή αυστηρών επιστημονικών αρχών, ενώ δε θα μας πείραζε άν π.χ. ένας βιοχημικός μας έλεγε ότι αν δέν έχουμε ειδικές γνώσεις βιοχημείας, καλύτερα να μην επιμένουμε σε δικές-μας πρόχειρες ερμηνείες. Σε τέτοιες αξιώσεις σχετικά με τη γλωσσική ανάλυση οδηγούμαστε και από το γεγονός ότι όλοι χρησιμοποιούμε τη γλώσσα σάν εργαλείο, ενώ σπάνια χρησιμοποιούμε τα αντικείμενα των άλλων επιστημών μ’ αυτό  τον τρόπο.

Οι προκαταλήψεις σε γλωσσικά θέματα είναι πιό δύσκολο να διορθωθούν απο ότι σε άλλες επιστήμες. Ίσως αυτό oφείλεται στο γεγονός οτι στους άλλους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας χρησιμοποιούμε γλώσσα γιανα αναφερθούμε σε κάτι διαφορετικό, ενώ στη γλωσσολογία χρησιμοποιούμε γλώσσα γιανα αναφερθούμε στην ίδια τη γλώσσα· δηλαδή μέσο και αντικείμενο της έρευνας δέν είναι εύκολο να διακριθούν. Επίσης πολλές προκαταλήψεις μας εντυπώνονται απο σφαλερή σχολική διδασκαλία, καθώς και απο τις λογής λογής παραδοξότητες που κάθε τόσο διακηρύσσουν διάφοροι αυτόκλητοι γλωσσονομοθέτες. Το κακό είναι οτι πολύ σπάνια επιστήμονες γλωσσολόγοι ενδιαφέρονται να διαφωτίσουν το κοινό σχετικά με τις διάφορες προκαταλήψεις.

Για τους παραπάνω λόγους οι πλάνες σχετικά με το αντικείμενο της γραμματικής ανάλυσης είναι περισσότερες και πιό βαθειά ριζωμένες απ' ότι οι πλάνες σχετικά με το αντικείμενο άλλων επιστημών. Με μιά γλωσσική προκατάληψη δεσμευόμαστε ψυχολογι­κά πολύ περισσότερα απο ότι θα δεσμευόμαστε με μιά σφαλερή αστρονομική αντίληψη, ή με μιά σφαλερή ερμηνεία ενός νόμου. Επομένως χρειάζεται πιό αποφασιστική και πιό συστηματική προσπάθεια, άν θέλει κανείς να απαλλαγεί απο γλωσσικές προκαταλήψεις, και μάλιστα να απαλλαγεί όχι μόνο λογικά, αλλά και ψυχολογικά.

Ένας βασικός σκοπός είναι να θεραπευτεί κανείς απο τη βασικότερη προκατάληψη των μορφωμένων: να πιστεύουν πως οι ίδιοι ξέρουν τους γλωσσικούς κανόνες, και πως οι λιγότερο μορφωμένοι δέν τους ξέρουν, «επειδή είναι αγράμματοι». Η προκατάληψη αυτή ξεκινάει απο έλλειψη σεβασμού προς τον απλό άνθρωπο. Αλλά με τέτοια προκατάληψη αξιόλoγη γλωσσική έρευνα δέ μπορεί να γίνει.

Ειδικά ισχυρές είναι οι γλωσσικές προκαταλήψεις στην Ελλάδα. Η χώρα-μας δέν έχει ακόμη να παρουσιάσει αρκετή επιστημονική ανάπτυξη. και επιπλέον τη βάρυνε για πολλές δεκαετίες και τη βαραίνει ακόμα η καθαρευουσιάνικη νοοτροπία. Ασφαλώς οι δύο καταστάσεις δέν είναι άσχετες μεταξύ-τους, αντίθετα η μία ενισχύει την άλλη (δές σσ. 178, 220-223. 228). Αποτέλεσμα είναι οτι η επιστημονική ανάλυση της νέας ελληνικής έχει παραμεληθεί σε σύγκριση με την επιστημονική ανάλυση άλλων ευρωπαϊκών γλωσσών, και συχνά, όταν γίνεται, στηρίζεται σε σφαλερές βάσεις. Είναι χαρακτηριστικό ότι πολλές απο τις αξιολογότερες μελέτες για τα νέα ελληνικά έχουν γίνει απο ξένους, ή απο Έλληνες που σπούδασαν και ίσως παραμένουν και εργάζονται στο εξωτερικό. Έτσι και το μάθημα της γραμματικής της νέας ελληνικής διδάσκεται στην κατώτερη και στη μέση εκπαίδευση μόνο εμπειρικά, στην ανώτερη εκπαίδευση σπάνια.

(διατηρήθηκε η γραφή και η ορθογραφική πρόταση του δυναμικού τονισμού)