για τον Μάρτιν Χάιντεγκερ

Το Dasein του Χάιντεγκερ

Το Είναι και χρόνος είναι ένα σπουδαίο έργο, όπως κι αν το κρίνει κανείς. Σε αυτό ο Χάιντεγκερ στηρίχτηκε στη δουλειά φιλοσόφων, όπως ο Κίρκεγκορ, ο Σοπενχάουερ και ο Νίτσε, και προετοίμασε τον δρόμο για τον Σαρτρ, τον Ντεριντά και πολλούς άλλους. Ασχολείται κυρίως με τη φύση του «είναι» και ειδικότερα με το τι σημαίνει να είναι κανείς ανθρώπινο ον.

Το θέμα του βιβλίου και η μέθοδος που χρησιμοποιεί βασίστηκαν στη δουλειά του μέντορα του, του Χούσερλ, γιατί εξετάζει την ανθρώπινη ζωή από φαινομενολογική άποψη. Ο Χάιντεγκερ αναγνωρίζει πως η ανθρώπινη ύπαρξη είναι ενσωματωμένη στο χρόνο - μάλιστα, είμαστε ενσάρκωση του χρόνου, ζούμε με το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον και αυτά καθορίζουν το ποιοι είμαστε. Βρισκόμαστε στη διαδικασία της κίνησης προς το μέλλον και η ζωή μας διαμορφώνεται από τις επιλογές μας. Μας καθορίζουν επίσης εξίσου οι περιστάσεις μέσα στις οποίες βρεθήκαμε με τη γέννηση μας.

Για να αποφύγει ασάφειες και δισημίες, ο Χάιντεγκερ έπλασε τον όρο Dasein. Μια κατά λέξη μετάφραση («εδώ-υπάρχειν») λίγο θα βοηθούσε στην κατανόηση του. Αναφέρεται στην ύπαρξη η οποία είναι ο εαυτός μας - το ανθρώπινο άτομο, προσδιορισμένο από τη γέννηση του και διαμορφωμένο από τις επιλογές του· μια ύπαρξη με παρελθόν και μέλλον, με περιορισμούς και με ελπίδες· μια ύπαρξη που μπορεί να δείξει χαρακτήρα. Το Dasein έρχεται αντιμέτωπο με τη γνώση πως η ζωή είναι περιορισμένη με μόνη τη βεβαιότητα του θανάτου, καθώς επίσης και με τη ροή της ζωής, με καταστάσεις που διαρκώς αλλάζουν και απαιτούν απόφαση και επιλογή. Πάνω απ' όλα, πρέπει να κοιτάξουμε κατάματα το μέλλον μας και, απουσία του Θεού, να καθορίσουμε το νόημα της ύπαρξης μας. Αυτή είναι η πρόκληση που ετέθη από τον Νίτσε, το να ζήσουμε σε έναν κόσμο όπου δεν υπάρχει πια Θεός, έναν κόσμο που αρμενίζει ελεύθερος από τα λεπτά σχοινιά που αρχικά τον έδεναν με ασφάλεια σε μια αίσθηση απόλυτου νοήματος και σκοπού.

Nigel Rodgers, Mel Thompson, Αχ, αυτοί οι φιλόσοφοι, Μεταίχμιο, 2010, σ. 212-213

ο Χάιντεγκερ και ο ναζισμός

Όμως η θέση του Χάιντεγκερ υπέρ των ναζί ήταν μια ατυχής πολιτική επιλογή ή εξέφραζε τη φιλοσοφία του; Σημαντικό ρόλο στο σκεπτικό του, όπως παρουσιάζεται στο Είναι και χρόνος, έπαιξε η ιστορικότητα. Δεν ασχολείται με αφηρημένες και αιώνιες αλήθειες, αλλά με την πείρα μιας ύπαρξης που ουσιαστικά ρίχνεται στον χρόνο. Η ανθρώπινη ύπαρξη σχετίζεται με το Dasein του, τοποθετημένο σε συγκεκριμένο χρόνο και χώρο, βυθισμένο σε συγκεκριμένο ιστορικό πλαίσιο. Η ηθική είναι ένα «κλειδί» για την κατανόηση του Χάιντεγκερ σε αυτό το σημείο. Μας καθορίζει το γεγονός πως έχουμε όρια και αυτό καθορίζει την αυτογνωσία και τις αποφάσεις μας.

Κάνουμε επιλογές βασισμένες στο μέλλον που ελπίζουμε και στο παρελθόν μας· έτσι διαμορφώνουμε τη ζωή μας. Αντιμετωπίζουμε τον κόσμο και σχετιζόμαστε με αυτόν σαν να ήταν ένα εργαλείο στο χέρι μας, με το οποίο κατασκευάζουμε και σχηματοποιούμε το Dasein.

Επιπλέον, υιοθετούμε μάσκες όταν συναλλασσόμαστε με καταστάσεις και ανθρώπους, βολικούς τρόπους για να μην αντιμετωπίσουμε τη δική μας μοναδική αλήθεια. Όμως, για τον Χάιντεγκερ ο στόχος είναι να είναι κανείς αυθεντικός, να ενδυναμώνει το Dasein, να δρα αποφασιστικά στη μορφοποίηση του μέλλοντος. Δεν υπάρχουν θεμελιώδεις αξίες οικοδομημένες στο Σύμπαν και ως εκ τούτου είμαστε ελεύθεροι να κατασκευάσουμε το δικό μας σύστημα αξιών και να εξερευνήσουμε τον κόσμο της εμπειρίας μας. Αυτό θα μπορούσε να οδηγήσει στον μηδενισμό, αλλά ο Χάιντεγκερ θεωρεί ότι το Dasein πρέπει να γίνει κατανοητό κόντρα σε μια βαθιά αίσθηση μηδενισμού. Όλα τα ενδεχόμενα είναι ανοιχτά· μπορούμε να καταλάβουμε τον εαυτό μας μόνο μέσα στον χρόνο και μόνο κάτω από το φως του θανάτου μας. Τίποτε δεν είναι γνωστό με αιώνιο ή πρωταρχικό νόημα - δεν υπάρχει απόλυτο ή αιώνιο επίπεδο για να βιώσουμε- μάλλον, το καθετί είναι γνωστό μέσα στα πεπερασμένα όριά του, έτσι όπως μας εμφανίζεται.

Για τον Χάιντεγκερ είναι σημαντικό να παίρνει κανείς την ευθύνη για τις προσωπικές του αποφάσεις και έτσι να σχηματοποιεί το μέλλον. Το άτομο που είναι αυθεντικό είναι ικανό να δώσει καθοδήγηση, προσανατολισμό και δυναμισμό μέσα σε ένα συγκεκριμένο ιστορικό πλαίσιο. Δεν χρειάζεται πολλή φαντασία για να αναγνωρίσει κανείς πως ο Φίρερ και ο εθνικοσοσιαλισμός ήταν για τον γερμανικό λαό η επιτομή της αποφασιστικότητας και της αυτοεπιβεβαίωσης του ιστορικού του πεπρωμένου. Ο Χάιντεγκερ αναζητούσε στη φιλοσοφία του τη σταθερότητα και την αποφασιστικότητα -τα οποία θεωρούσε στοιχεία που συγκροτούν τον αυθεντικό ήρωα. Δεδομένων των προκλήσεων της ιστορικής συγκυρίας, η αυθεντικότητα απαιτεί να αρπάξει κανείς το πεπρωμένο του.

Δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι στην Εθνική Επανάσταση υπό τον Χίτλερ είδε ακριβώς μια τέτοια επιβεβαίωση του ιστορικού πεπρωμένου των Γερμανών. Το να ισχυριστεί κανείς πως ο Χάιντεγκερ ήταν σωστός στη φιλοσοφία του, αλλά έσφαλλε στην πολιτική του δέσμευση -λες και η φιλοσοφία δεν έπαιζε σημαντικό ρόλο στη συμπάθεια του προς τους ναζί-, θα ήταν σαν να παρέβλεπε τη βασική αρχή της φιλοσοφίας του.

Nigel Rodgers, Mel Thompson, Αχ, αυτοί οι φιλόσοφοι, Μεταίχμιο, 2010, σ. 216-217

ο Χάιντεγκερ και το ολοκαύτωμα

Το 1948 ο Γιάσπερς, που βρισκόταν στην Ελβετία, έγραψε στον Χάιντεγκερ διερωτώμενος αν θα μπορούσαν να ξαναχτίσουν τη σχέση τους. «Σε χαιρετώ από το μακρινό παρελθόν πάνω από μιαν άβυσσο χρόνου, μένοντας προσκολλημένος σε κάτι που υπήρξε κάποτε» είπε. Ο Χάιντεγκερ απάντησε με γράμματα γεμάτα ευγνωμοσύνη, τα οποία όμως δεν έθιγαν το θέμα του ναζισμού μέχρι το 1950. Τότε ο Χάιντεγκερ, σε μια περίφημη επιστολή, είπε πως δεν είχε σταματήσει να βλέπει τον Γιάσπερς επειδή η γυναίκα του ήταν Εβραία, αλλά επειδή «ντρεπόταν». Ο Γιάσπερς στην αρχή ικανοποιήθηκε από αυτήν τη φαινομενική μετάνοια, θεωρώντας τον κάποιον που είχε ανόητα παραπλανηθεί. Ωστόσο, ο Χάιντεγκερ συνέχισε να επιτίθεται σε αυτούς που κατέστρεφαν τη Γερμανία τότε, συγκρίνοντας τις ταλαιπωρίες των Γερμανών με αυτές των Εβραίων. Μόνο η εμφάνιση ενός μυστηριακού κάτι ή κάποιου θα μπορούσε, δήλωνε, να σώσει τη Γερμανία. Αυτό ήταν πάρα πολύ για τον Γιάσπερς, ο οποίος τώρα έβλεπε έναν αντιφιλόσοφο στον Χάιντεγκερ, χαμένο ανεπιστρεπτί στον ναζισμό.

Ίσως θα έπρεπε να είναι κανείς επιεικής με τον Χάιντεγκερ· ένας λιγότερο σημαντικός άνθρωπος θα είχε τουλάχιστον παραμείνει σιωπηλός. Τα σχόλια του σχετικά με την απάνθρωπη και μηχανοποιημένη φύση της γενοκτονίας θα μπορούσαν να θεωρηθούν παραδείγματα για τον γενικό αντίκτυπο της τεχνολογίας. Όμως τέτοιοι συσχετισμοί, όταν απουσιάζει οποιαδήποτε άλλη έκφραση της φρίκης για το τι έγινε με το συγκεκριμένο θέμα, είναι παράπτωμα που θα μπορούσε ίσως να συγχωρεθεί σε κάποιον λιγότερο αδιάλλακτο στοχαστή. Ένας φιλόσοφος, όμως, που είχε μιλήσει εμφατικά για το ότι η ανθρώπινη αυτογνωσία σχετίζεται με τη συνειδητοποίηση του πεπερασμένου της ζωής και του θανάτου, διατηρώντας μια τέτοια πεζή και απάνθρωπη άποψη για το Ολοκαύτωμα, δείχνει ότι έχει αποτύχει θεμελιωδώς να κάνει τη σύνδεση με την πραγματικότητα που περιέγραφε.

Η θεωρία της ηθικής δεν οδηγεί σε καλή συμπεριφορά με το νόημα που είναι κοινώς κατανοητό το «καλό». Απλώς θέτει ένα λογικό πλαίσιο μέσα στο οποίο θέματα όπως το τι είναι «καλό» μπορούν να συζητηθούν. Ομοίως, ο υπαρξισμός θέτει το πλαίσιο για να εξετάσει κανείς τη σημασία της ανθρώπινης ζωής· δεν υπαγορεύει το πώς θα πρέπει να συμπεριφέρονται οι άνθρωποι. Με αυτή την έννοια, ο υπαρξισμός είναι ουδέτερος στις ερωτήσεις σχετικά με την καλή ή την κακή συμπεριφορά.

Nigel Rodgers, Mel Thompson, Αχ, αυτοί οι φιλόσοφοι, Μεταίχμιο, 2010, σ. 226-228