Το λογικό είναι πραγματικό και το πραγματικό λογικό

Αλλ’ ας γυρίσουμε και πάλι στην εισαγωγή της Φιλοσοφίας τον Δικαίου και σε μια επιπλέον αφορμή που έκανε τον Χέγκελ «μισητό στον κόσμο». «Όλοι όσοι έβλεπαν μπροστά τους το μέλλον της Πρωσσίας», ομολογεί ο Ρόζενκραντζ, «(εγκατέλειψαν) με δυσπιστία τον Χέγκελ, σαν έναν άνθρωπο που η πολιτική του παραήταν περιορισμένη και εξαρτημένη απ’ την Πρωσσία, πράγμα που άλλωστε παραδεχόταν κι ο ίδιος». Αλλά τι υπήρχε το τόσο προσβλητικό στα λόγια του Χέγκελ;

Ο Χέγκελ ξεκινούσε από το ότι η φιλοσοφία οφείλει βέβαια να συλλαμβάνει το υπαρκτό, όχι όμως να προβάλλει ένα υπερπέραν. Το κράτος, ως έκφραση του υπαρκτού, κυβερνά με τους νόμους, ως κράτος ελευθερίας και όχι αυθαιρεσίας. Όπου όμως επικρατεί νομιμότητα, εκεί υπάρχει και λογικότητα, δηλαδή λογική που μπορεί και πρέπει να γνωσθεί. Δεν υπάρχει μεγαλύτερο σφάλμα και βλακωδέστερο από το να θελήσει κανείς ν’ αντικαταστήσει την πολιτική γνώση και επιστήμη με την επονομαζόμενη λαϊκή φιλία. Αφού λοιπόν μονάχα ο νόμος έχει στον κόσμο υπόσταση, διάρκεια και επίδραση κι αποτελεί επιπλέον το λογικό, γι’ αυτό κι η φράση: Το λογικό είναι πραγματικό και το πραγματικό λογικό, ισχύει.

Ακριβώς όπως ο Μπαίηκον είχε αποκαλέσει την «αλήθεια κόρη της εποχής», έτσι κι ο Χέγκελ πιστεύει πως η φιλοσοφία συλλαμβάνει την εποχή της σε σκέψεις. Η αποστολή της φιλοσοφίας δεν είναι να δημιουργεί την πραγματικότητα, αλλά να αναγνωρίζει τη δεδομένη και παρούσα πραγματικότητα. Αυτό που πρέπει να γίνει κατανοητό, αυτό αποτελεί και το καθήκον της φιλοσοφίας. Προϋποθέτει την πραγματικότητα σ’ ένα χρονικό σημείο όπου ήδη έχει αποκλειστεί η προς τα άνω εξέλιξη. Έτσι ο πρόλογος της Φιλοσοφίας τον Δικαίου κλείνει με την περίφημη φράση: Όταν η φιλοσοφία ζωγραφίζει τη γκρίζα της όψη με χρώμα γκρίζο, αυτό σημαίνει πως γέρασε κι η όψη της ζωής και μ’ όλη αυτή τη μονοτονία του γκρίζου δεν αφήνεται να ξανανιώσει, της αρκεί να μπορούν να την αναγνωρίζουν· η κουκουβάγια της Αθηνάς αρχίζει το πέταγμα της μόλις χαράξει η αυγή.

Την κριτική όμως δεν την προκάλεσε η παραπάνω φράση αλλά η άλλη, δηλαδή «Το λογικό είναι πραγματικό και το πραγματικό λογικό». Το γεγονός ότι ο Χέγκελ στη δεύτερη έκδοση της Εγκυκλοπαίδειας (1827) επιχείρησε μια σύντμηση, δεν βοήθησε και πάρα πολύ: γι’ αυτόν η πραγματικότητα δεν συμπίπτει απλά και μόνον με το εμπειρικό, με το τυχαίο, δηλαδή με μια ύπαρξη ανάμικτη με το κακό και αυτό-που-δεν-θα-'πρεπε-να-υπάρχει, αλλά με μια ύπαρξη ταυτόσημη προς την έννοια της λογικής. Γιατί αν στην έννοια του πραγματικού θέλαμε να υπαγάγουμε το κοινό φαινόμενο, την άμεση πραγματικότητα, τότε δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι αυτά θα μπορούσαν κάλλιστα να είναι εντελώς παράλογα.

Franz Wiedmann, Χέγκελ, Πλέθρο, 1995, σ. 91-92