Η παγκόσμια ιστορία δεν είναι το έδαφος της ευτυχίας

Την τελευταία δεκαετία της ζωής του ο Χέγκελ δεν δημοσίευσε παρά μεμονωμένες διατριβές παράλληλα με την επεξεργασία δύο νέων μεγάλων πανεπιστημιακών παραδόσεων: Φιλοσοφία της Θρησκείας και Φιλοσοφία της Παγκόσμιας Ιστορίας. Έτσι τώρα είχε δημιουργηθεί μέσα απ’ τα έργα και τις παραδόσεις του Χέγκελ ένα ολοκληρωμένο σύστημα. Το σύστημα αυτό ήταν κατ’ εξοχήν ιστορικο-φιλοσοφικό. Μπορεί κανείς να πει πως «η ιστορική αντίληψη του Χέγκελ είναι μεταφυσική και πως η Μεταφυσική του είναι ιστορική». Πάνω σ’ αυτό θα πρέπει ν’ αναλογιστεί πόσο μεγάλο ρόλο παίζει το ιστορικό στη Φιλοσοφία της Θρησκείας και στην Αισθητική κι ότι κάθε χρόνο ο Χέγκελ δίδασκε στις παραδόσεις του Ιστορία της Φιλοσοφίας φροντίζοντας να την αναπτύσσει και να την συμπληρώνει.

Η θέσπιση αυτή του ιστορικού είναι πολύτιμη, γιατί έτσι άρχισε κατ’ ουσίαν ο εγελιανισμός να γίνεται κατανοητός σε ευρύτερους κύκλους. Η διαλεκτική μέθοδος έγινε αρχικά γνωστή με την εφαρμογή της στην ιστορία. Ως τότε οι περισσότεροι μόλις που μπορούσαν να φανταστούν τι ακριβώς υποδήλωνε το τρίπτυχο της μετάβασης από τη θέση στην αντίθεση και τελικά στην σύνθεση. Τώρα πολλά απ' αυτά που ανέπτυξε ο Χέγκελ πήραν συγκεκριμένο σχήμα, οι παραδόσεις του γέμισαν από κόσμο. Παράλληλα όμως έκανε την εμφάνιση του ο εξής κίνδυνος: ακόμα κι αυτές οι διενέξεις που δημιουργούντο υπέρ ή κατά του Χέγκελ, διακινούντο στο μεγαλύτερο μέρος τους σ’ ένα επίπεδο που δεν ήταν παρά το προϊόν μιας περισσότερο ή λιγότερο δημοφιλούς αντίληψης της φιλοσοφίας του της ιστορίας.

Θεμελιακή αρχή των πανεπιστημιακών του παραδόσεων πάνω στη φιλοσοφία της παγκόσμιας ιστορίας αποτελεί το αξίωμα ότι η λογική κυβερνά τον κόσμο και επομένως και στην παγκόσμια ιστορία όλα έχουν διαδραματιστεί λογικά. Η πορεία της παγκόσμιας ιστορίας είναι ένα γεγονός πολυσήμαντο, με δικό του αντικειμενικό σκοπό. Το να βλέπεις νόημα και σκοπό στην ιστορία, σημαίνει πως την αντιλαμβάνεσαι πολυσήμαντα. Σκοπός, λοιπόν, της ιστορίας είναι να φτάσει το Πνεύμα στη γνώση τον αληθινού και τη γνώση αυτή να την εξαντικειμενικεύσει, να την πραγματώσει σ' ένα κόσμο υπαρκτό, να εξαντικειμενοποιηθεί το ίδιο. Τα μέσα που χρησιμοποιεί το παγκόσμιο Πνεύμα για την πραγμάτωση των σκοπών του, είναι οι πράξεις των μεμονωμένων ανθρώπων. Πάνω όμως από τα αν-ιστορικά άτομα στέκουν οι κοσμοϊστορικές προσωπικότητες, που το παγκόσμιο Πνεύμα χρησιμοποιεί ως όργανα του.

Οι νέες παγκόσμιες σχέσεις, οι πράξεις που προκαλούν, εμφανίζονται σα δικές τους ενέργειες, δικό τους έργο και ενδιαφέρον. Έχουν όμως το δίκιο με το μέρος τους, γιατί διαθέτουν την εξυπνάδα: γνωρίζουν την αλήθεια, το νόημα του κόσμου τους, της εποχής τους, την αμέσως επόμενη οικουμενική αρχή, κι οι άλλοι, καθώς είπα, συσπειρώνονται γύρω απ' το λάβαρο τους, γιατί αυτές εκφράζουν το πνεύμα της εποχής τους. Τα άτομα αυτά είναι τα επιβλητικότερα στον κόσμο και ξέρουν καλύτερα απ' όλους τι ακριβώς συμβαίνει· κι αυτό που κάνουν, είναι το σωστό. Οι άλλοι πρέπει να τους υπακούνε, γιατί έτσι νιώθουν. Οι λόγοι, οι πράξεις τους, είναι ό,τι καλύτερο μπορεί να γίνει, να λεχθεί.

Κι ενώ πιστεύουν πως δεν επιδιώκουν άλλο από τους δικούς τους ατομικούς σκοπούς, στην πραγματικότητα, η πανουργία της λογικής τους χρησιμοποιεί για την εκπλήρωση γενικών στόχων. Δεν αποτελούν παρά τους οδηγούς μονάχα του παγκοσμίου Πνεύματος. Αν τώρα στο δρόμο τους ποδοπατούν απ’ τη μανία τους μερικά αθώα λουλούδια, αν καταστρέφουν τόσα και τόσα, αυτό είναι κάτι που ενοχλεί -κατά τον Χέγκελ- μονάχα τους θαλαμηπόλους και τους δάσκαλους, που δεν είναι σε θέση να συλλάβουν τι σημαίνει αληθινό μεγαλείο. Τα άτομα εγκαταλείπονται στην τύχη τους και θυσιάζονται. Η ελευθερία τους έγκειται μονάχα στην κατάργηση της αυθαίρετης απομόνωσης και στην ενσωμάτωση τους σ' ένα οικουμενικό ηθικό σύνολο. Δεν πρόκειται για την ευτυχία του ατόμου: Η παγκόσμια ιστορία δεν είναι το έδαφος της ευτυχίας. Οι ευτυχισμένες περίοδοι μέσα σ’ αυτήν είναι άγραφα χαρτιά.

Οι κριτικές παρατηρήσεις πάνω στις δύο αυτές φράσεις περιττεύουν. Δεν έχει κανείς παρά να διαβάσει τα ειρωνικά σχόλια του Κίρκεγκαρντ, ο οποίος βέβαια παραδέχεται πως υπάρχει ιστορική μοίρα, αλλά αρνείται με πείσμα πως έχει παραχωρηθεί ειδική άδεια στον καθηγητή Χέγκελ να διαβλέπει τα σχέδια της πρόνοιας. Όμως ο Χέγκελ πίστευε πως η φιλοσοφία του δεν πρέπει να εκληφθεί σαν τις φιλοσοφίες των προκατόχων του, από τον Ντεκάρτ μέχρι και τον Φίχτε, μονάχα ως μια φάση, μια εξελικτική βαθμίδα στον δρόμο -που ποιος ξέρει πού να οδηγεί- της ιστορίας της φιλοσοφίας, αλλά ως μια ολοκληρωμένη οριστική κατάληξη αυτής της ιστορίας που συνενώνει και διαφυλάσσει κάθε προηγούμενη γνώση. Θα υπήρχε βέβαια μετά απ' αυτόν μια πρόοδος, αλλά χωρίς μεγάλη προσπάθεια, ακριβώς όπως βαδίζει κάνεις σ’ ένα οροπέδιο. Στο σημείο αυτό η πανουργία κης διέψευσε τον Χέγκελ· μετάστρεψε την ορμή του σε κάτι εντελώς διαφορετικό απ’ αυτό που φανταζόταν το «υποκείμενο Πνεύμα Χέγκελ».               

Franz Wiedmann, Χέγκελ, Πλέθρο, 1995, σ. 94-96