Οντολογία και πολιτική στον Σπινόζα

Άρης Στυλιανού

Η φιλοσοφία του Σπινόζα θέτει ως βασική της αρχή την απόλυτη αναγκαιότητα της υπόστασης, δηλαδή του Θεού ή της Φύσης. Τούτο σημαίνει πως όλα στον κόσμο είναι αναγκαία και δεν μπορούν να υπάρχουν με τρόπο διαφορετικό από αυτόν με τον οποίο υπάρχουν, πως τίποτε δεν μπορεί να είναι διαφορετικό από ό,τι όντως είναι. Ο σπινοζικός ντετερμινισμός είναι, επομένως, απόλυτος, από μεταφυσική και από οντολογική άποψη.

Εντούτοις, επειδή ακριβώς πρόκειται για ντετερμινισμό που δεν εμπεριέχει το παραμικρό ίχνος τελεολογίας, επειδή δηλαδή δεν υπάρχουν τελικοί σκοποί στον Θεό ή στη Φύση, η σπινοζική σύλληψη περί αναγκαιότητας δεν καταλήγει να είναι για τους ανθρώπους ένα fatum, ούτε τους οδηγεί σε οποιασδήποτε μορφής μοιρολατρία. Αντίθετα η κατανόηση του καθορισμένου και αναγκαίου χαρακτήρα των όσων συμβαίνουν στη φύση και στην ανθρώπινη ζωή βοηθά και διευκολύνει τελικά τους ανθρώπους, στον βαθμό που έχουν την ικανότητα να συλλαμβάνουν τα γεγονότα ως απολύτως αναγκαία και, συνεπώς, να ταράζονται λιγότερο από τις αντιξοότητες που αντιμετωπίζουν.

Έτσι, οι άνθρωποι μπορούν να αντιδρούν καλύτερα, δηλαδή πιο ενεργητικά και αυτόνομα, στα εξωτερικά ερεθίσματα, στους εξωτερικούς καθορισμούς. Στο μέτρο που μπορούν να είναι ενεργητικοί και αυτόνομοι, είναι επίσης χαρούμενοι, παραγωγικοί και, εντέλει, ελεύθεροι και ευτυχισμένοι. Κάτι τέτοιο όμως δεν μπορεί να το πετύχει κανένας άνθρωπος μόνος του, διότι οι δυνάμεις του είναι πολύ περιορισμένες σε σχέση με τις εξωτερικές δυνάμεις και αιτίες. Οι άνθρωποι, αντίθετα από ό,τι πίστευε ο Λοκ, δεν γεννιούνται ελεύθεροι. Γι’ αυτό ακριβώς τον λόγο, και παρά τα προβλήματα και τις συγκρούσεις που προκύπτουν από τη συμβίωση τους, οι άνθρωποι είναι φύσει κοινωνικοί και ζουν σε οργανωμένες κοινότητες. Μάλιστα, ο Σπινόζα θεωρεί πως δεν υπάρχει τίποτε πιο ωφέλιμο για έναν άνθρωπο απ’ ό,τι ένας άλλος άνθρωπος. Ο ένας άνθρωπος βρίσκει τον άλλο και αλληλοβοηθούνται, ακριβώς τη στιγμή που ο καθένας τους αναζητά το συμφέρον του, δηλαδή το ωφελιμότερο πράγμα για τον εαυτό του. Και το βρίσκει ακριβώς στους άλλους ανθρώπους.

Με βάση τα προηγούμενα, είμαστε σε θέση να εντοπίσουμε και να περιγράψουμε το πεδίο της συλλογικής ανθρώπινης δράσης, που δεν είναι άλλο από την πολιτική και την ιστορία. Παραμένει ωστόσο το εξής πρόβλημα: αν όλα είναι καθορισμένα με τρόπο απόλυτο από τις εξωτερικές δυνάμεις και συνθήκες, πόσο αυτόνομα μπορεί να δράσει ο άνθρωπος και πώς θα καταφέρει να δημιουργήσει νέες μορφές συλλογικής ζωής; Εδώ προκύπτει το μέγα ζήτημα της ανθρώπινης ελευθερίας, καθώς και της ελευθερίας της βούλησης, ζήτημα που ταλάνισε τον Σπινόζα, όπως διαπιστώνουμε διαβάζοντας την αλληλογραφία του: ακόμα και οι πιο στενοί, καλόπιστοι φίλοι και συνομιλητές του δεν μπορούσαν να καταλάβουν και να αποδεχτούν τη βασική του θέση, ότι δηλαδή ελευθερία είναι η γνώση της αναγκαιότητας.

Άρης Στυλιανού, Θεωρίες του κοινωνικού συμβολαίου, Αθήνα: Πόλις 2006, σελ. 186-188

Α1. Απαντήστε σύντομα με μια φράση 10-15 λέξεων στις παρακάτω ερωτήσεις:

α) ποιο είναι το θέμα του ομιλητή;

β) ποια είναι η άποψη του; πώς φαίνεται η θέση του;

γ) σε ποιους απευθύνετε;

δ) τι είδος κείμενο είναι;

Α2. Ποια είναι η βασική αρχή της φιλοσοφίας του Σπινόζα; ποιο είναι το κύριο χαρακτηριστικό της; (1^η παράγραφος)

Α3. Ποιο είναι το θέμα της δεύτερης παραγράφου;

Α4. Τι είναι αυτό που βοηθά τους ανθρώπους; (2^η παράγραφος). Πώς τους βοηθά; (3^η παράγραφος)

Α5. Για ποιον λόγο οι άνθρωποι διαλέγουν τη συμβίωση; (3^η παράγραφος)

Α6. Τι είναι η πολιτική κοινωνία για τον Σπινόζα; (3^η και 4^η παράγραφος)

Α7. Ποιο πρόβλημα παρουσιάζεται στην αντίληψη του Σπινόζα για τη συλλογική δράση; (4^η παράγραφος)

Α8. Πώς λύνεται το πρόβλημα που παρουσιάζεται στην αντίληψη του Σπινόζα για τη συλλογική δράση; (4^η παράγραφος)

Α9. Πώς αντιλαμβάνεστε τη φράση «ελευθερία είναι η γνώση της αναγκαιότητας».              

Β1. Με ποιον τρόπο αναπτύσσεται η δεύτερη παράγραφος («Εντούτοις, επειδή ακριβώς… αντιξοότητες που αντιμετωπίζουν;»).

Β2. Ψάξτε στα λεξικά και βρείτε τη σημασία των λέξεων «ντετερμινισμός» και «τελεολογία».

Β3. Ποια είναι η νοηματική σχέση μεταξύ της δεύτερης και της τρίτης παραγράφου;

Β4. Στην τρίτη παράγραφο του κειμένου («Έτσι, οι άνθρωποι… άλλους ανθρώπους») να βρείτε δέκα διαρθρωτικές λέξεις/ φράσεις. Για ποιον λόγο νομίζετε ότι έχει τόσο πολλές;

Β5. Ποια είναι η νοηματική σχέση μεταξύ της τρίτης και της τέταρτης παραγράφου;

Γ. «Ο ένας άνθρωπος βρίσκει τον άλλο και αλληλοβοηθούνται, ακριβώς τη στιγμή που ο καθένας τους αναζητά το συμφέρον του, δηλαδή το ωφελιμότερο πράγμα για τον εαυτό του. Και το βρίσκει ακριβώς στους άλλους ανθρώπους». Το παραπάνω απόσπασμα εξηγεί την κοινωνική ζωή των ανθρώπων. Να στηρίξετε ή να απορρίψετε το σκεπτικό του Σπινόζα (λέμε τώρα…) με συγκεκριμένες αναφορές στην καθημερινή κοινωνική ζωή. Να εντοπίσεις οφέλη και προβλήματα της κοινωνικής συνύπαρξης.

Δείκτες Αναγνωσιμότητας των κειμένων, από το http://www.greek-language.gr/greekLang/modern_greek/foreign/tools/readability/index.html

Αριθμός προτάσεων 16

Αριθμός Λέξεων 430

Αριθμός συλλαβών 1001

Λέξεις ανα πρόταση 26.88

Συλλαβές ανα λέξη 2.33

Δείκτης αναγνωσιμότητας Flesch 42.21 δύσκολο, ΤΕΙ-ΑΕΙ

Δείκτης αναγνωσιμότητας SMOG 15.69 επίπεδο ΤΕΙ - ΑΕΙ

Δείκτης αναγνωσιμότητας FOG 44.20 δύσκολο