Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1936)

2. Η οργάνωση των κομμάτων κατά το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα, (σελ. 82-84)

Κείμενο

Εξαρτήσεις κάθε είδους και πελατειακές σχέσεις επιδρούσαν στη δυνατότητα των πολιτικών τοπικής εμβέλειας να διαμορφώσουν ένα σώμα προσωπικών οπαδών και επομένως να αναδειχτούν υποψήφιοι. Φοροεισπράκτορες, δήμαρχοι και άνθρωποι στους οποίους ανέθεταν τις κρατικές παραγγελίες είχαν, όπως φαίνεται, πολύ μεγαλύτερες δυνατότητες· εξάλλου και γιατροί, δικηγόροι και, φυσικά, ήδη εκλεγμένοι Βουλευτές μπορούσαν επίσης να δεσμεύσουν ψηφοφόρους. [...]

Παρ' όλα αυτά, από το 1882 και μετά, σε όλο και περισσότερες εκλογικές περιφέρειες εκλεγόταν ολόκληρος ο συνδυασμός του κόμματος, δηλαδή οι ψηφοφόροι αποφάσιζαν πιο πειθαρχημένα, επιλέγοντας κόμματα, και έδειχναν μικρότερη προθυμία να ψηφίσουν επιφανείς προσωπικότητες ή στελέχη, με επιρροή, άλλων κομμάτων.

Στις συζητήσεις της δεκαετίας του 1890 για την ανάδειξη υποψηφίων σωρεύονται οι ενδείξεις ότι η εκλογή του ενός ή του άλλου πολιτικού, ο οποίος ασκούσε παλαιότερα επιρροή, εξαρτάται από τον αν θα διακήρυσσε δημοσίως την κομματική του επιλογή.

G. Hering, Τα πολιτικά κόμματα στην Ελλάδα, 1821-1936, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2004, τόμος Α', σελ. 634.

Αποσπάσματα του σχολικού βιβλίου που πρέπει να αξιοποιηθούν:

82: «Στη δεκαετία του 1880... που ακολουθούσε».

82-84: «Για την επιλογή... και δημόσιοι υπάλληλοι».

Ακολουθεί μία ενδεικτική απάντηση που συνθέτει σε ενιαίο κείμενο τις «ιστορικές γνώσεις» (= σχολικό βιβλίο) και τις πληροφορίες του κειμένου (με πλάγια στοιχεία βρίσκονται ενσωματωμένα στοιχεία από το κείμενο).

Στη δεκαετία του 1880 τα κόμματα ήταν αρκετά πιο συγκροτημένα απ' ό,τι στο παρελθόν. Δεν είναι βέβαιο ότι μετά το θάνατο του ηγέτη τους τα κόμματα αναγκαστικά διαλύονταν. Στοιχεία που επέτρεπαν σ' ένα κόμμα να επιβιώσει, ακόμα και μετά το θάνατο του ηγέτη του, ήταν η θέση που είχε στην πολιτική ζωή της χώρας και η τακτική που ακολουθούσε.

Για την επιλογή των υποψηφίων βουλευτών, δηλαδή για την τοποθέτηση συγκεκριμένων υποψηφίων στο «ψηφοδέλτιο», έπαιζε ρόλο το αν είχαν ένα δικό τους τοπικό κύκλο οπαδών, ο οποίος επηρεαζόταν βεβαίως από πελατειακές σχέσεις και εξυπηρετήσεις. Αυτό επιβεβαιώνεται και από το κείμενο του G. Hering ο οποίος τονίζει ότι τα κόμματα προτιμούσαν συγκεκριμένα φοροεισπράκτορες, δήμαρχους, γιατρούς, δικηγόρους και  ήδη εκλεγμένους βουλευτές επειδή όλοι αυτοί μπορούσαν να δεσμεύσουν τους ψηφοφόρους.

Το εκλογικό σύστημα δεν επέβαλλε να ψηφίζει κανείς ένα μόνο κόμμα, αλλά έδινε τη δυνατότητα να ψηφίζονται όλοι οι υποψήφιοι θετικά ή αρνητικά. Επίσης, ένας εκλογέας μπορούσε να ψηφίσει θετικά κάποιον υποψήφιο στον οποίο είχε υποχρέωση, παράλληλα όμως μπορούσε να δώσει θετική ψήφο και σε κάποιον άλλο τον οποίο θεωρούσε ικανό. Μολαταύτα, και ιδιαίτερα μετά το 1882, όλο και συχνότερα παρουσιάζεται το φαινόμενο οι εκλογείς να ψηφίζουν με κομματικά κριτήρια και να περιορίζεται η συνήθεια να ψηφίζονται θετικά και πολιτικοί άλλων κομμάτων. Και αυτό το σημείο επιβεβαιώνεται από τον G. Hering, όπως και ότι κατά τη δεκαετία του 1890 οι εκλογείς συνήθιζαν να ψηφίζουν πολιτικούς με επιρροή, μόνο εφόσον είχαν δηλώσει με σαφήνεια την κομματική τους τοποθέτηση.

Ακόμα και η εκλογή ανεξάρτητων τοπικών προσωπικοτήτων άρχισε να περιορίζεται. Το 1879 π.χ. υπήρχαν στις εκλογές 24 τοπικά ψηφοδέλτια, ενώ το 1885 μόνο 4. Έτσι παρουσιαζόταν και το φαινόμενο να περιλαμβάνονται σε κομματικά ψηφοδέλτια ανεξάρτητοι υποψήφιοι, για να έχουν πιθανότητες επιτυχίας στις εκλογές. Δηλαδή ο ρόλος των κομμάτων ενισχύθηκε, απέκτησαν κύρος στη δημόσια ζωή. Οι υποψήφιοι βουλευτές προέρχονταν σχεδόν αποκλειστικά από τα μεσαία και τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα, όπως και κατά την προηγούμενη περίοδο. Πολλοί ήταν δικηγόροι και δημόσιοι υπάλληλοι.

Κείμενο

Ταξικά κόμματα δεν δημιουργήθηκαν (ενν. στην Ελλάδα) ούτε την τελευταία εικοσιπενταετία του αιώνα. Εδώ θα πρέπει μάλλον να συνυπολογίσουμε ότι οι ανταγωνιστικές κοινωνικές σχέσεις, οι οποίες σε άλλες περιπτώσεις εκφράστηκαν μέσω κομμάτων, αμβλύνονταν από τις πελατειακές σχέσεις και τη συγκριτικά με άλλες χώρες ευχερέστερη διαστρωματική κινητικότητα. Καθώς το μεγαλύτερο μέρος των βιοποριστικά εργαζομένων εξαρτιόταν από την αγροτική παραγωγή, όλα τα κόμματα ήθελαν να βρουν ανταπόκριση στο αγροτικό περιβάλλον. Σε ένα δικομματικό σύστημα δεν ήταν φρόνιμη η κοινωνική ή περιφερειακή απομόνωση. Αυτές οι παρατηρήσεις συμπληρώνουν ό,τι διαπιστώσαμε κάτω από άλλες οπτικές γωνίες: στοιχείο της ιδιομορφίας του ελληνικού κομματικού συστήματος είναι ότι οι ομάδες και οι τάξεις που κυριαρχούσαν στην οικονομία και ιδιαίτερα στον εκχρηματισμένο τομέα δεν μπορούσαν να αμφισβητήσουν την εκτεταμένη αυτονομία των πολιτικά κυρίαρχων ηγετικών ομάδων.

G. Hering, Τα πολιτικά κόμματα στην Ελλάδα, 1821-1936, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα ΕθνικήςΤραπέζης, Αθήνα 2004, τόμος Α',σελ.670.

Απόσπασμα του σχολικού βιβλίου που πρέπει να αξιοποιηθεί:

84: «Αντίθετα με άλλες χώρες... του ενεργού πληθυσμού».

Ακολουθεί μία ενδεικτική απάντηση που συνθέτει σε ενιαίο κείμενο τις «ιστορικές γνώσεις» (= σχολικό βιβλίο) και τις πληροφορίες του κειμένου (με πλάγια στοιχεία βρίσκονται ενσωματωμένα στοιχεία από το κείμενο).

Αντίθετα με άλλες χώρες της Ευρώπης, στο τελευταίο τέταρτο του αιώνα δεν προέκυψαν ταξικά κόμματα. Στην Ελλάδα πολλές κοινωνικοοικονομικές αντιθέσεις αμβλύνονταν μέσω των πελατειακών σχέσεων και με τη μεγάλη, συγκριτικά με άλλες χώρες, κοινωνική κινητικότητα. Τα δύο μεγάλα κόμματα δεν προσπάθησαν να δώσουν ένα τοπικό ή κοινωνικό-ταξικό στίγμα. Παρατηρείται επίσης σχετική αυτονομία της πολιτικής ελίτ από την κοινωνία. Όμως, όλα τα κόμματα απευθύνονταν ιδιαίτερα στους αγρότες, που αποτελούσαν το μεγαλύτερο μέρος του ενεργού πληθυσμού.

Επιπλέον, σύμφωνα με το κείμενο, σημαντικό ρόλο έπαιζε το δικομματικό σύστημα που απέτρεπε την κοινωνική απομάκρυνση από τα κόμματα. Τέλος, το ελληνικό κομματικό σύστημα χαρακτηρίζονταν από την αυτονομία των πολιτικά κυρίαρχων ηγετικών ομάδων των οποίων η κυριαρχία δε μπορούσε να αμφισβητηθεί ούτε από τους οικονομικά ισχυρούς.

Τα προηγούμενα δύο παραδείγματα είναι με βάση το βιβλίο του Δημήτρη Χρ. Ξιραφά, Ιστορία Γ΄ Λυκείου θεωρητικής κατεύθυνσης (επιλεγμένες πηγές για τις πανελλήνιες εξετάσεις), τ. Α, σ. 371-376