|
|
|
|
| ||||||
|
Ιστορία της Άνδρου, (Διαμαντής Μπασαντής, Σταμάτης Μ. Καμπάνης, Η Άνδρος μέσα στο χρόνο)
1. μετά τη Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή. 1774-1821
Το 1774 υπογράφτηκε η Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή, συμφωνά με την οποία οι Ρώσοι εγκατέλειψαν τον Αιγαίο με σημαντικότερα γι' αυτούς ανταλλάγματα στην Μαύρη Θάλασσα και στο ότι αναγνωρίστηκαν προστάτες όλων των Ορθόδοξων. Αμέσως μετά την αποχώρηση των Ρώσων, η Άνδρος αποκτά έναν νέο θεσμό αυτοδιοίκησης, αυτόν του Κοτζαμπάση, που είναι αμοιβαία αποδεκτός από τους Ανδριώτες και τις τουρκικές αρχές. Β Ο Κοτζαμπάσης ήταν ο πραγματικός κυβερνήτης της Άνδρου, επισκιάζοντας την εξουσία του τούρκου Αγά, χωρίς όμως και να την καταργεί. Προερχόταν και επιλεγόταν από τους άρχοντες έπειτα από μεταξύ τους διαβουλεύσεις στις οποίες έπαιρνε μέρος και ο Αρχιεπίσκοπος. Συνήθως η επιλογή των αρχόντων επικυρωνόταν από όλο τον λαό διά βοής σ' έναν ανοιχτό χώρο στο μεγαλύτερο χωριό της Άνδρου, τη Μεσαριά. Στη σπάνια περίπτωση που οι υποψήφιοι ήταν δυο ή περισσότεροι, ο λαός είχε την ευκαιρία να εκλέξει Κοτζαμπάση έναν από αυτούς. Φαίνεται ότι επειδή πολλοί από τους άρχοντες επιθυμούσαν αυτή την εξουσία για τον εαυτό τους η θητεία είχε περιορισθεί στον έναν χρόνο, έτσι ώστε να την ασκήσουν όσο το δυνατόν περισσότεροι. Από το 1774 μέχρι το 1821 κυβέρνησαν την Άνδρο διαδοχικά 14 Κοτζαμπάσηδες που προέρχονταν από επτά από τις 18 αρχοντικές οικογένειες. σ. 95 […]
Δεδομένου ότι η θητεία ήταν ετήσια, οι περισσότεροι Κοτζαμπάσηδες επανεξελέγησαν και κυβέρνησαν δυο και περισσότερες φορές. Η συχνή εναλλαγή προσώπων στην εξουσία και η ζηλότυπη αλληλοεπιτήρηση μεταξύ των αρχόντων αποτελούσε εγγύηση για μια αναγκαστικά έντιμη διακυβέρνηση της Άνδρου την εποχή αυτή.
Οι αρχοντικές οικογένειες, ακόμα και αυτές που δεν ανάδειξαν Κοτζαμπάσηδες, είχαν ενεργή συμμετοχή στα κοινά ως Νοτάριοι (Γραμματείς), ως Σύμβουλοι και Επίτροποι. Βέβαια η κύρια μέριμνα τους ήταν πάντα η προσοδοφόρος διαχείριση της κτηματικής τους περιουσίας. Οι Κοτζαμπάσηδες παρά τις αντιπαλότητες τους κυβέρνησαν με σύνεση και μερίμνησαν για την οικονομική ανάπτυξη της Άνδρου, όμως σ' αυτήν τους την προσπάθεια είχαν την τύχη να υπάγονται στη δικαιοδοσία της Σαχ-Σουλτάνας που ήταν η αδελφή του Σουλτάνου Σελήμ Γ' (1778-1803). σ. 97-98 […]
Η πρωτεύουσα ήταν η Μεσαριά. Η Χώρα, που είχε καταστραφεί το 1674, άρχισε να ξαναχτίζεται και να κατοικείται μετά το 1750. Πρωτεύουσα έγινε μετά την απελευθέρωση. Η Σαχ-Σουλτάνα ήταν μόλις 17 ετών όταν της δόθηκε ο Μαλιχανές Άνδρου και Σύρου (έτσι λέγονταν οι περιοχές που ανήκαν απευθείας στην Αυλή του Σουλτάνου). Η Σαχ-Σουλτάνα διέθετε έμφυτα διοικητικά χαρίσματα και καλοσύνη γι' αυτό και έκανε ότι μπορούσε για την προστασία, την ειρήνη και την ευημερία της Άνδρου. Η συμπεριφορά της προς τους Κοτζαμπάσηδες έδειχνε το ενδιαφέρον αδελφής ή μητέρας και γι' αυτό την αγαπούσαν. Η παρέμβαση της έσωσε την Άνδρο από την επιδρομή του αλγερίνικου στόλου, ο οποίος μετά τη νίκη του επί του Λάμπρου Κατσώνη, έξω από το Γαύριο, είχε σκοπό να λεηλατήσει το νησί (1792). Οι Ανδριώτες δεν συμπαθούσαν τον Λάμπρο Κατσώνη γιατί κατά την περίοδο της δράσης του (1788-1792) τους πίεζε να του παραδώσουν τις προσόδους που όφειλαν στη Σαχ-Σουλτάνα, πράγμα που είχαν αρνηθεί. Γι' αυτό, μετά την ήττα του, του τραγουδούσαν «Αν σ' αρέσει, μπάρμπα Λάμπρο, ξαναπερνά από την Άνδρο». Όταν πέθανε η Σαχ-Σουλτάνα, το 1803, σε ηλικία μόλις 42 ετών, οι Ανδριώτες την έκλαψαν ειλικρινά. Μετά τον θάνατο της, η Άνδρος πέρασε στη δικαιοδοσία του Υπουργείου Αυτοκρατορικών Προσόδων και στον υπεύθυνο Ιμπραήμ Ρεσήμ Εφέντη. Το 1813 πέρασε στη δικαιοδοσία του Υπουργείου Οικονομικών και παρέμεινε εκεί μέχρι την Επανάσταση του 1821. σ. 99 […]
Σταμάτης Μ. Καμπάνης, «Χρονικό της Άνδρου». Στο Σταμάτης Μ. Καμπάνης – Διαμαντής Μπασαντής, Η Άνδρος μέσα στο χρόνο, Gutenberg, σ. 95-99
2. Η ναυτική Άνδρος, 1774-1920
Η ναυτική Άνδρος είναι αυτή που διαμόρφωσε σε μεγάλο βαθμό τη σύγχρονη ιστορία του νησιού. Όλα άρχισαν το 1770 με το ξέσπασμα του Ρωσοτουρκικού Πολέμου. Για μια τετραετία (1770-1774) η Άνδρος περνά υπό την επίβλεψη του ρωσικού στόλου. Με τη Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774) η Άνδρος επιστρέφει και πάλι στην τουρκική διοίκηση. Όμως, οι όροι της Συνθήκης δίνουν ναυτικά προνόμια στους Έλληνες. Οι Ανδριώτες τα εκμεταλλεύονται και δημιουργούν έναν μικρό εμπορικό στόλο. Η ανάπτυξη του ναυτικού εμπορίου δημιουργεί τον πρώτο οικονομικό πυρήνα γύρω από τη ναυτιλία. Αυτό αρχίζει να δημιουργεί πλούτο στο νησί. Μια νέα οικονομική και κοινωνική κατάσταση δημιουργείται σταδιακά γύρω από τη Χώρα. Σε αυτή την περίοδο τα ανδριώτικα καΐκια στηρίχτηκαν κυρίως στο εμπόριο και στην εξαγωγή γεωργικών προϊόντων του νησιού. Κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης η Άνδρος είχε μόνο μικρά ιστιοφόρα γιατί είχε προνομιακώς απαλλαγεί από τη ναυτολογία ανδρών για το τούρκικο Ναυτικό έναντι χρηματικού φόρου. Αντιθέτως, επειδή τα άλλα νησιά ναυτολογούσαν άνδρες τους στον τούρκικο στόλο, είχαν και το δικαίωμα να έχουν μεγάλα πλοία. Έτσι, η Ύδρα, οι Σπέτσες, τα Ψαρά, η Κάσος και η Μύκονος διέθεταν μεγάλα ιστιοφόρα και είχαν καλύτερη θέση στη ναυτιλία πριν από την Ελληνική Επανάσταση. Για τον λόγο αυτό και τα συγκεκριμένα νησιά ανέλαβαν και σημαντικότερους ρόλους στη διάρκεια του Αγώνα, ενώ στην Άνδρο που είχε έναν εμπορικό στόλο 40 μικρών πλοίων ανατέθηκε η φύλαξη του Κάβο Ντόρο και η φρούρηση της Καρύστου και του Γαυρίου. Μετά την Επανάσταση η ανδριώτικη ναυτιλία ανέρχεται ταχύτατα, καθώς σταδιακά περιορίζονται μερικά από τα μεγάλα ναυτικά κέντρα της προεπαναστατικής Ελλάδας (Ύδρα, Σπέτσες, Γαλαξίδι). Οι περισσότεροι ανδριώτες καραβοκύρηδες, πλοίαρχοι, ναυτικοί, προέρχονται κυρίως από τη Χώρα και τις Στενιές. Κατά τις πρώτες δεκαετίες μετά την Επανάσταση (1830-1860) η Άνδρος βρίσκει την ευκαιρία και αποκτά και μεγάλα ιστιοφόρα. Έτσι, περί το 1850 τα ανδριώτικα πλοία ταξιδεύουν πλέον σε όλη τη Μεσόγειο, τη Μαύρη Θάλασσα, φτάνοντας μέχρι τις Ινδίες και την Αμερική. Το άνοιγμα των ναυτικών δρόμων και η αγορά ή κατασκευή μεγάλων ιστιοφόρων, περί τα μέσα του 19ου αιώνα, δίνει ακόμα μεγαλύτερη ώθηση στην οικονομία και στην κοινωνία της Άνδρου. Όμως, την άνθηση ακολουθεί ναυτιλιακή κρίση, καθώς από το 1860 εμφανίζεται η ατμήρης ναυτιλία και κατά την περίοδο 1880-1900 η ιστιοφόρος ναυτιλία έρχεται σταδιακά αντιμέτωπη με το τέλος της. Πρακτικά κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα τα εμπορικά και τα επιβατηγά ιστιοφόρα αρχίζουν να αποσύρονται, καθώς ολοένα και περισσότερα ατμόπλοια κυριαρχώ» στον ναυτικό ορίζοντα. Και στις αρχές του 20ού αιώνα η ατμήρης ναυτιλία κυριαρχεί πλέον ολοκληρωτικά. Τα ατμόπλοια είναι αυτά που θα οδηγήσουν την Άνδρο σε ακόμα μεγαλύτερη ακμή, καθώς με την επικράτηση τους θα αλλάξουν όλα τα ναυτικά δεδομένα. Η ανδριώτικη ναυτιλία είναι από τις πρώτες στην Ελλάδα που στηρίχτηκε νωρίς στην ατμοπλοία. Και για τον λόγο αυτό πέτυχε να ξεφύγει εντελώς από τα όρια του νησιού και του Αιγαίου, αναζητώντας την τύχη της στους μακρινούς ωκεανούς, αναδεικνυόμενη σε μεγάλο επιβατηγό και εμπορικό μεταφορέα. Η περίοδος 1880-1900 είναι για την Άνδρο, αρχικά με τα ιστιοφόρα και στη συνέχεια με τα ατμόπλοια, περίοδος πλούτου, γνώσεων εμπειριών. Στο νησί παρατηρείται πολύ μεγάλη οικονομική δραστηριότητα και σημαντική κοινωνική κινητικότητα, ξεπερνώντας κάθε προηγούμενο όριο. Όλα αυτά ήταν άγνωστα στη μέχρι τότε επικρατούσα αγροτική κοινωνία.
Έτσι» ολοένα και περισσότεροι νέοι στρέφονται προς τη θάλασσα. Εκτός από τη Χώρα και τις Στενιές, που έχουν προηγηθεί αρχίζουν πλέον να γίνονται ναυτικοί και νέοι κυρίως από τα Λειβάδια, το Βραχνού και το Κοχύλου και στη συνέχεια από τα Λάμυρα, το Μεσαθούρι και το Υψηλού.
Το τέλος του 19ου αιώνα βρίσκει τη ναυτική οικονομία και την αστική κοινωνία της Άνδρου να ακμάζουν. Η εποχή των ατμόπλοιων έχει ήδη ξεκινήσει και η ανδριώτικη ναυτιλία εξελίσσεται και βρίσκεται στην πρωτοπορία της Ελλάδας. Η Άνδρος έχει αναπτύξει μια δυναμική αστική τάξη βασισμένη στη ναυτιλία. Οι εφοπλιστές αποκτούν πλέον λόγο στα κοινά. Αρκετοί εκπρόσωποι ναυτικών οικογενειών εκλέγονται δήμαρχοι και βουλευτές. Και πολλά είναι τα μεγάλα κοινωφελή έργα που αρχίζουν να γίνονται με δωρεές των εφοπλιστικών οικογένεια
Η πορεία του νησιού προς την αστικοποίηση επιταχύνεται και ολοκληρώνεται κατά τις δυο πρώτες του 20ού αιώνα. Οι μεγάλες ναυτικές οικογένειες της Χώρας συγκροτούν ουσιαστικά την ανερχόμενη αστική τάξη του νησιού. Γύρω τους ακμάζουν νέα επαγγέλματα: ναυτικοί, υπάλληλοι, τραπεζικοί, μεσίτες, δικηγόροι, έμποροι κ.ά. Όλοι αυτοί συγκροτούν μια ανερχόμενη μεσαία τάξη που δημιουργεί μια εντελώς νέα τάξη πραγμάτων για την Άνδρο.
Διαμαντής Μπασαντής, «Διαδρομές της Άνδρου». Στο Σταμάτης Μ. Καμπάνης – Διαμαντής Μπασαντής, Η Άνδρος μέσα στο χρόνο, Gutenberg, σ. 169-173
3. Η εποχή των ιστιοφόρων, 1774-1830 (Εμπειρίκοι και Γουλανδρήδες)
Οι πρώτες αναφορές για τη σχέση της Άνδρου με τη θάλασσα στα νεότερα χρόνια γίνονται από τους ξένους περιηγητές. Σύμφωνα με όσα αναφέρονται ήδη από τα μέσα του 17ου αιώνα, οι Ανδριώτες κατασκευάζουν καΐκια στο νησί και μεταφέρουν οι ίδιοι τα αγροτικά προϊόντα τους στη Χίο. Στη συνέχεια, κατά τον 18ο αιώνα, οι κάτοικοι, με δεδομένο πως η Άνδρος είναι σε κεντρικό σημείο, αρχίζουν με μεγαλύτερη συστηματικότητα να εμπορεύονται τα προϊόντα τους στον ευρύτερο περίγυρο του Αιγαίου. Όμως, την αποφασιστική ώθηση στη ναυτιλία της Άνδρου και της Ελλάδας δίνει η συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774), η οποία δίνει το δικαίωμα στα ελληνικά πλοία να διεξάγουν το εμπόριο της Ρωσίας. Από το δικαίωμα αυτό επωφελήθηκε και η ανδριώτικη ιστιοφόρος ναυτιλία που μέχρι τότε ήταν στα σπάργανα. Αρχικά τα μικρά ιστιοφόρα της Άνδρου ήταν συνεταιρικά. Οι καπετάνιοι και οι ναύτες συνήθως είχαν μερίδιο στο ιστιοφόρο που ταξίδευαν. Τα πρώτα εκείνα καΐκια φτάνουν μέχρι τα παράλια της Μικράς Ασίας, την Κωνσταντινούπολη και τη Μαύρη Θάλασσα. Κάθε ταξίδι έχει στόχο την απόσβεση μέρους ή όλου του σκάφους. Κάθε ταξίδι είναι ένα ρίσκο. Αλλά κάθε επιτυχημένο ταξίδι είναι ένα και ένα μεγάλο βήμα για την οικονομία και για τη ναυτοσύνη του νησιού. Έδρα της ανδριωτικης ναυτιλίας υπήρξε η περιοχή του Κάτω Κάστρου (Χώρα). Προεπαναστατικά αναφέρονται μόνο λίγα ιστιοφόρα, τα οποία ανήκαν σε περιοχές όπως το Πάνω Κάστρο (Κοχύλου) και ακόμα λιγότερα στο Γαύριο (Αμόλοχος). Η συμβολή των ανδριώτικων καραβιών στην Επανάσταση του 1821 υπήρξε περιορισμένη. Είχαν κυρίως την ευθύνη φύλαξης του στενού του Κάβο Ντόρο. Εκείνο που συντάραξε τους Ανδριώτες κατά τη διάρκεια της Επανάστασης ήταν η καταστροφή των Ψαρών. Κι αυτό γιατί οι Ανδριώτες ναυτικοί συχνά συνέπρατταν με τους Ψαριανούς. Δεν είναι, λοιπόν, τυχαίο πως μετά την καταστροφή, το 1824, αρκετοί Ψαριανοί κατέφυγαν στη σχετικά κοντινή και ασφαλέστερη Άνδρο. Όμως, την ίδια περίοδο έφτασαν συγχρόνως στην Άνδρο και πλήθος κατοίκων εκ Χίου που είχαν διασωθεί αρχικώς στα Ψαρά μετά την καταστροφή του νησιού τους το 1822. Η αρνητική στάση όμως των αρχόντων της Άνδρου, αλλά και ενός τμήματος του λαού, τους εμπόδισε να εγκατασταθούν σε αυτή. Αν η Άνδρος είχε αποδεχτεί αυτούς, όπως σημειώνει ο ιστορικός Δημήτρης Πασχάλης, θα είχε υποκαταστήσει τη Σύρο ως πρωτεύουσα των Κυκλάδων και θα είχε άλλη εξέλιξη. Και το χειρότερο, συνεχίζει ο Δ. Πασχάλης, είναι πως οι Χιώτες, που έφτασαν στο Γαύριο μαζί με άλλους πρόσφυγες εκ της Μικράς Ασίας επέμειναν θεωρώντας το λιμάνι αυτό προς εγκατάσταση προνομιακό. Όμως, οι Ανδριώτες τούς αρνήθηκαν. Και έτσι οι πρόσφυγες κατέφυγαν τελικά στην πετρώδη και σχεδόν έρημη Σύρο, την οποία μέσα σε λίγο διάστημα κατέστησαν μια από τις εμπορικότερες πόλεις της Ελλάδος και της Μεσογείου κατά τον 19ο αιώνα. Αλλά και οι Ψαριανοί που έφτασαν και έμειναν στην περιοχή της Χώρας είχαν και αυτοί δυσκολίες, καθώς ήταν εκείνοι που άρχισαν τις πρώτες συστηματικές ναυπηγήσεις των μεγάλων ιστιοφόρων στο Νειμποριό. Όμως αγροτική κοινωνία του νησιού δεν έβλεπε με καλό μάτι και αντιδρούσε στην κοπή χρήσιμων δέντρων για να κατασκευαστούν καράβια.
Μετά την Επανάσταση, με την υποχώρηση ή αποδυνάμωση σημαντικών ναυτικών κέντρων της προεπαναστατικής Ελλάδας (Γαλαξίδι, Ύδρα, Σπέτσες), οι Ανδριώτες βρήκαν «χώρο» να προχωρήσουν γρήγορα στη ναυτιλία. Τους βοήθησε σημαντικά το γεγονός της γειτνίασης με τη Σύρο, η οποία αναπτύχθηκε γρήγορα και είχε καλό λιμένα. Η Σύρος από το 1830 ανεδείχθη σε σημαντικό λιμάνι της Μεσογείου, ενώ από το 1861 ανέπτυξε και αξιόλογα ναυπηγεία.
Οι μεγαλύτερες ναυτικές οικογένειες στην ιστορία της Άνδρου είναι οι Εμπειρίκοι και οι Γουλανδρήδες. Και οι δύο αυτές οικογένειες εμφανίζονται στην ανδριώτικη ναυτιλία σχεδόν ταυτόχρονα στα τέλη του 18ου αιώνα. Οι Εμπειρίκοι εξελίχθηκαν πρώτοι και κυριάρχησαν, αρχικά, στα ναυτικά πράγματα της Άνδρου και, στη συνέχεια, στα ναυτικά πράγματα της Ελλάδας. Προς το τέλος του 18ου αιώνα είχαν ήδη επεκταθεί και εκτός Ελλάδας. Προπάτορας της οικογένειας των Εμπειρίκων θεωρείται ο εκ της Χίου Αντώνιος Μπειρίκος (παρατσούκλι που αργότερα έγινε όνομα) ο οποίος εγκαταστάθηκε στο Υψηλού της Άνδρου. Ο γιος του Λεονάρδος Πιρίκος ή Μπειρίκος, γεννήθηκε το 1765 και είναι αυτός που θεωρείται γενάρχης της ναυτικής οικογένειας, γιατί ασχολήθηκε με το ναυτικό εμπόριο και υπήρξε και καπετανιος. Τα παιδιά του Λεονάρδου ξεκινούν τρεις διαφορετικές οικογένειες Εμπειρίκων που ξεχωρίζουν ανάλογα με τις περιοχή. έχτισαν τα σπίτια τους στη Χώρα. Έτσι, έχουμε τους Εμπειρίκους της Καμάρας, τους Εμπειρίκους της Πλακούρας και τους Εμπειρίκους της πλατείας Γηροκομείου. Ο Ματθαίος Εμπειρίκος, γιος του Λεονάρδου Εμπειρίκου, εμφανίζεται ως ιδιοκτήτης ενός πλοίου το 1832.
Από τη μεριά της ναυτικής οικογένειας των Γουλανδρήδων γενάρχης θεωρείται ο καπετάνιος Γιάννης Γουλανδρής που γεννήθηκε το 1772. Στην Ελληνική Επανάσταση συναντάμε και τον καπετάνιο Ν. Γουλανδρή, ο οποίος συμμετέχει στον Αγώνα με δικό του πλοίο. Στη συνέχεια στα τέλη της δεκαετίας του 1830 συναντάμε τους Μ. Γουλανδρή και Δ. Γουλανδρή, ιδιοκτήτες ενός πλοίου ο καθένας (1839). Οι δύο αυτές μεγάλες ναυτικές οικογένειες θα συνεχή, στην πορεία να μεγαλώνουν ναυτικά και να κυριαρχούν m ναυτιλία της Άνδρου κατά τις επόμενες δεκαετίες. Έτσι m 1850 οι Εμπειρίκοι αναφέρονται με 9 ιστιοφόρα και οι Γουλανδρήδες με 8 ιστιοφόρα. Ακολούθως, το 1870 οι Γουλανδρής αναφέρονται με 10 ιστιοφόρα και το 1880 με 12.
Διαμαντής Μπασαντής, «Διαδρομές της Άνδρου». Στο Σταμάτης Μ. Καμπάνης – Διαμαντής Μπασαντής, Η Άνδρος μέσα στο χρόνο, Gutenberg, σ. 196-202
4. Το κίνημα τον Μπαλλή (1822)
Ο Δημήτρης Μπαλλής ήταν ένας «γραμματισμένος» χωρικός από το Κόρθι που οραματίστηκε μια δικαιότερη διανομή της γης υπέρ των ακτημόνων χωρικών, των κολίγων. Προφανώς σκέφθηκε ότι οι αρχές της Ελληνικής Επανάστασης υπονοούσαν και την κοινωνική ισότητα και δικαιοσύνη, που θα έπρεπε να εφαρμοστούν για τη βελτίωση της ζωής των κολίγων. Φυσικά, αυτές του οι ιδέες τον έφεραν σε σύγκρουση με την τάξη των αρχόντων, που ήθελαν να προστατεύσουν τους περιουσίες και τα παραδοσιακά τους προνόμια. Ήταν άνθρωπος γενναίος και έξυπνος, που είδε την Επανάσταση ως την ευκαιρία μιας κοινωνικής ανατροπής υπέρ των ακτημόνων κολίγων. Μόλις κηρύχθηκε η Επανάσταση στην Άνδρο πήρε μέρος στην εκστρατεία κατά των Τούρκων της Καρύστου, όπου διακρίθηκε για τη γενναιότητα του (1821-1822).
Κατά την επιστροφή του στην Άνδρο γύριζε σε όλα τα χωριά στρατολογώντας χωρικούς με πρόφαση μια νέα εκστρατεία κατά των Τούρκων της Καρύστου. Όμως κατά την περιοδεία του αυτή κατάφερε να ξεσηκώσει όλους τους κατοίκους των Αρνά, Βουρκωτής, Πιτροφού, Μενήτων, Στενιών και Πέρα Χωριών και μερικούς από το Κόρθι, τα Αποίκια και τα Λάμυρα. Με όλο αυτό τον λαό λεηλάτησε και πυρπόλησε πολλούς πύργους των αρχόντων, όπως τον πύργο του Μιχαήλ Καΐρη στη Μεσαριά, του Σταματέλου Μπίστη και του Αεονάρδου Πολέμη στ Αποίκια. Επί πέντε μήνες ο Μπαλλής με τον άτακτο στρατό του κυριαρχούσε στην ύπαιθρο, ενώ οι άρχοντες και οι οικογένειες τους είχαν οχυρωθεί στους πύργους τους. Οι συνεχιζόμενες λεηλασίες ομοεθνών σε μια περίοδο που το Έθνος αγωνιζόταν κατά των Τούρκων, δυσφήμησε το κίνημα του Μπαλλή και το απογύμνωσε από κάθε κοινωνικό περιεχόμενο. Έτσι, πολλοί από τους οπαδούς του τον εγκατέλειψαν και τελικά το κίνημα διαλύθηκε από τον Αρμοστή των νήσων Κωνσταντίνο Μεταξά. Ο Μπαλλής κατέφυγε στην Τήνο, όπου και τον συνέλαβαν. Λένε ότι πέντε χρόνια αργότερα (1827) ο Μπαλλής ξαναφάνηκε στην Άνδρο κι αυτή τη φορά πολέμησε ηρωικά στο πλευρό των συμπατριωτών του εναντίον των λη-στοσυμμοριών του Κακογιώργη (Περίοδος Λιάπηδων). Το κίνημα του Μπαλλή ανάδειξε, έστω πρόωρα και άκαιρα, ένα σοβαρό κοινωνικό πρόβλημα που σιγόβραζε κάτω από τους πύργους των αρχόντων και που λύθηκε πολύ αργότερα με τη βαθμιαία παρακμή τους. Ο ξεσηκωμός ήταν μαζικός και βίαιος και γι' αυτό δεν λησμονήθηκε ποτέ ούτε από τους χωρικούς αλλά ούτε και από τους άρχοντες.
Σταμάτης Μ. Καμπάνης, «Χρονικό της Άνδρου». Στο Σταμάτης Μ. Καμπάνης – Διαμαντής Μπασαντής, Η Άνδρος μέσα στο χρόνο, Gutenberg, σ. 106-107
5. Πολιτικές και διοικητικές εξελίξεις (1828-1862)
Κατά την Επανάσταση και μετά, μέχρι το 1835, η κοινοτική διοίκηση ασκείται από τον Δημογέροντα, σύμφωνα με την οποία κάθε χωριό εκλέγει έναν Δημογέροντα και όλοι μαζί εκλέγουν τρεις επαρχιακούς Δημογέροντες που αποτελούν την πραγματική εξουσία της Άνδρου. Οι Δημογέροντες προέρχονταν αποκλειστικά από τους οικογένειες των αρχόντων και των καραβοκύρηδων σε περίπου ίση αναλογία. Η κεντρική κυβέρνηση έχει ορίσει Αρμοστή των νήσων στον οποίον υπάγεται και η Άνδρος διοικούμενη από έπαρχο. Συγχρόνως η Άνδρος αντιπροσωπεύεται στις Εθνοσυνελεύσεις και τα άλλα εθνικά σώματα από πληρεξούσιους, μερικοί από τους οποίους ήταν οι πρώην Κοτζαμπάσηδες Δημήτρης Καμπάνης και Μιχαήλ Καΐρης, καθώς και οι Θεόφιλος Καΐρης και ο Λεόντιος Καμπάνης. Τον Καποδίστρια (1828-1832) υποστήριζαν οι άρχοντες και τον αντιπολιτεύτηκαν οι ναυτικοί, επηρεαζόμενοι από τους Υδραίους, Επί Όθωνος (1833-1862) καταργείται η Δημογεροντία και αντικαθίσταται από διοικητικούς υπαλλήλους της Κεντρικής Κυβέρνησης (1835). Η Αρμοστεία αντικαθίσταται από τον Νομό Κυκλάδων, στον οποίο ανήκει η Άνδρος ως επαρχία. Κατά την περίοδο του Όθωνα, στην Άνδρο επικρατεί ηρεμία, Η γη καλλιεργείται εντατικά και αποδοτικά, ακόμα και η μεταξουργία συνεχίζεται ικανοποιητικά. Η ιστιοπλοϊκή ναυτιλία παρουσιάζει σημαντική άνοδο με αυξανόμενα έσοδα για το νησί. Τον Όθωνα τον υποστηρίζουν οι άρχοντες, ενώ οι ναυτικοί συντάσσονται με τους αντιοθωνικές τάσεις. Μάλιστα, ο εκφραστής των καραβοκύρηδων Κωνσταντίνος Εμπειρίκος είναι εκείνος που καταργεί τις οθωνικές αρχές του νησιού το 1862. Από το 1821 μέχρι και το 1862 υπήρχε μια ισορροπία δυνάμεων μεταξύ αρχόντων και καραβοκύρηδων και η κοινωνία λίγο-πολύ είχε διατηρήσει τα παλιά και παραδοσιακά της γνωρίσματα. Ο πληθυσμός είχε αυξηθεί και είχε φθάσει τους 30.000 κατοίκους, οι χωρικοί είχαν αρχίσει σιγά σιγά ν' αποκτούν μικρές κτηματικές περιουσίες με χρήματα που είχαν αποκτήσει κατά περιόδους στα καράβια και από την προσωπική τους σκληρή εργασία. Τότε όλες οι πλαγιές και τα διάραχα του νησιού είχαν καλυφθεί από καλλιεργήσιμες α μασιές. Ο ελληνικός νόμος είχε καταργήσει το δικαίωμα του πρωτότοκου, αλλά πολλοί άρχοντες το διατηρούσαν με γραπτές διαθήκες. Όμως με τον χρόνο οι αρχοντικές περιουσίες κατακερματίζονταν και η δύναμη των αρχόντων άρχιζε να φθίνει. Αντίθετα οι καραβοκύρηδες αποκτούσαν όλο και περισσότερη δύναμη μέχρι που τελικά υπερίσχυσαν. Μερικοί άρχοντες έγιναν οι ίδιοι καραβοκύρηδες, ενώ μερικοί άλλοι μπήκαν στην υπηρεσία τους.
Σταμάτης Μ. Καμπάνης, «Χρονικό της Άνδρου». Στο Σταμάτης Μ. Καμπάνης – Διαμαντής Μπασαντής, Η Άνδρος μέσα στο χρόνο, Gutenberg, 108-111
6. Η ανάπτυξη της ατμοπλοΐας (1900-1939)
Οι Εμπειρίκοι ήταν οι πρώτοι που επένδυσαν στην ατμοπλοϊκή ναυτιλία κι έτσι έπαιξαν ηγετικό ρόλο στον παγκόσμιο ανταγωνισμό. Το πρώτο ελληνικό ατμόπλοιο ο «Σκαραμαγκάς», 948 τόνων, ήταν δικό τους και καπετάνιος του ήταν ένας από αυτούς, ο Βασιλάκης Εμπειρίκος (1895). Το 1900, η Άνδρος είχε 10 ατμόπλοια, με συνολικό εκτόπισμα 10.000 τόνους και μέχρι το 1914 ο στόλος της έφθασε τα 60 βαπόρια 114.000 τόνων συνολικά. Το πέρασμα από τα καράβια (ιστιοφόρα) στα βαπόρια (ατμόπλοια) έγινε με αξιοθαύμαστη γρηγοράδα και τεχνολογική προσαρμογή από τους ανδριώτες ναυτικούς, οι οποίοι άρχισαν να αποκτούν υψηλή τεχνική κατάρτιση ισάξια των άγγλων, ολλανδών και νορβηγών ναυτικών που μέχρι τότε κρατούσαν τα σκήπτρα της ναυτικής τέχνης. Οι παλιοί καραβοκύρηδες Εμπειρίκοι, Μωραΐτες, Γουλανδρήδες, Κονδύλιδες Κυδωνιέοι, Πολέμηδες, Καμπάνηδες και άλλοι επένδυσαν στη νέα ναυτική τεχνολογία και αναβαθμίστηκαν σ' εφοπλιστές. Η Άνδρος ανέβηκε στη δεύτερη θέση μετά τον Πειραιά σε αριθμό νηολογήσεων βαποριών και έγινε παγκόσμια γνωστή ως το νησί των ναυτικών. Οι περισσότεροι εφοπλιστές άνοιξαν γραφεία στη Σύρα, στον Πειραιά και στο Λονδίνο για να εξυπηρετούν τις επιχειρήσεις τους που είχαν απλωθεί από τη Μαύρη Θάλασσα και τον Δούναβη μέχρι τα λιμάνια της Βορείου Αμερικής. Ο Δημήτρης Μωραΐτης (1866-1934) δημιούργησε υπερσύγχρονο για την εποχή του υπερωκεάνιο στόλο για την εκμετάλλευση των μεγάλων μεταναστευτικών ρευμάτων που είχαν διογκωθεί τότε από την Ελλάδα αλλά και από όλη την Ευρώπη προς Αμερική. Ο Μωραΐτης για λόγους καθαρά συναισθηματικούς από αγάπη προς την πατρίδα του την Άνδρο διατήρησε τα γραφεία του στη Χώρα. Δυστυχώς όμως το 1908 πτώχευσε και παρέδωσε τη σκυτάλη στην Εθνική Ατμοπλοΐα της Ελλάδος των Εμπειρίκων που συνέχισαν τις υπερωκεάνιες γραμμές μέχρι το Έπειτα από αυτό, τη σκυτάλη πήραν οι Γουλανδρήδες (1939). Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι που μεγάλωσαν την Ελλάδα, μεγάλωσαν και τις ευκαιρίες για επικερδείς ναυτιλιακές επιχειρήσεις. Ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος προκάλεσε μεγάλες καταστροφές στον ανδριώτικο στόλο, αλλά συγχρόνως άνοιξε τεράστιες ευκαιρίες για μεταφορές, τις οποίες οι ανδριώτες εφοπλιστές εκμεταλλεύτηκαν ναυπηγώντας νέα βαπόρια. Η Μικρασιατική Καταστροφή δημιούργησε ένα γιγαντιαίο μεταναστευτικό κύμα κυρίως προς την Αμερική και τα ανδριώτικα πλοία ανέλαβαν ακόμα κι αυτή τη θλιβερή αποστολή. Την περίοδο αυτή, οι ανδριώτες εφοπλιστές άρχισαν να νηολογούν μεγάλο αριθμό πλοίων εκτός Άνδρου, κυρίως στην Αγγλία, για να επωφελούνται από την παγκόσμια ναυτιλιακή κίνηση. Ένα μικρό μέρος του στόλου τους μόνο, ήταν νηολογημένο στην Άνδρο. Το 1921 υπήρχαν 25 ατμόπλοια, 84.000 τόνων συνολικά, που είχαν νηολογηθεί στην Άνδρο. Έστω όμως και με τη μειωμένη παρουσία τους στο νησί, η Χώρα και οι Στενιές γνώρισαν λαμπρές μέρες κοινωνικής και οικονομικής άνθησης. Ακόμα και τα άλλα χωριά της Άνδρου που παραδοσιακά στηρίζονταν στη γεωργία έστειλαν στη θάλασσα καπεταναίους, μηχανικούς και ναύτες που ενίσχυσαν την τοπική οικονομία με τα χρήματα που είχαν κερδίσει εκεί. Τα ανδριώτικα φορτηγά και επιβατηγά πλοία ήταν κινητήριος δύναμη της τοπικής κοινωνίας και οικονομίας. Οι αρχοντικές οικογένειες πουλούσαν σιγά σιγά τα κτήματα τους στους χωρικούς και πολλοί από αυτούς δούλεψαν για τους εφοπλιστές. Μερικοί είχαν ήδη επενδύσει τις περιουσίες τους στην θάλασσα και είχαν γίνει οι ίδιοι εφοπλιστές. Η ναυτική δραστηριότητα συνεχίστηκε σε όλη την περίοδο του Μεσοπολέμου δίνοντας στην Άνδρο μεγάλη ζωντάνια. Το 1939, στο λιμάνι της Άνδρου ήταν νηολογημένα 80 ατμόπλοια και πετρελαιοκίνητα πλοία και φυσικά ο ανά τον κόσμο ανδριώτικος στόλος ήταν πολύ μεγαλύτερος.
Σταμάτης Μ. Καμπάνης, «Χρονικό της Άνδρου». Στο Σταμάτης Μ. Καμπάνης – Διαμαντής Μπασαντής, Η Άνδρος μέσα στο χρόνο, Gutenberg, σ. 120-124
Αν ο Θεόφιλος Καΐρης υπήρξε η μεγαλύτερη προσωπικότητας που ανέδειξε η πνευματική Άνδρος κατά τον 19ο αιώνα, ο Ανδρέας Εμπειρίκος (1901-1975) υπήρξε αναμφίβολα η σημαντικότερη που ανέδειξε κατά τον 20ό αιώνα. Ο Α. Εμπειρίκος υπήρξε γόνος της μεγάλης ναυτικής οικογένειας των Εμπειρίκων, Γεννήθηκε στη Βραΐλα της Ρουμανίας. Σπούδασε φιλοσοφία και αγγλική φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και στο King's College του Λονδίνου. Έζησε στο Παρίσι (1926-1931), όπου έγινε μέλος του κύκλου των υπερρεαλιστών και ασχολήθηκε με την ψυχανάλυση. Το 1935 εμφανίστηκε στα ελληνικά γράμματα. Έγραψε πολλές ποιητικές συλλογές, αρκετά πεζά και ένα μυθιστόρημα. Τα περισσότερα από τα έργα του εκδόθηκαν μετά τον θάνατό του. Υπήρξε εκ των κορυφαίων εκπροσώπων της γενιάς του ’30 και εισηγητής του υπερρεαλισμού στην Ελλάδα. Ο Ανδρέας Εμπειρίκος κατά περιόδους έζησε στην Άνδρο (αρκετά καλοκαίρια της παιδικής του ηλικίας). Ακόμα νεαρός το 1920 βρέθηκε στην Άνδρο σε όλη τη διάρκεια της μακράς προεκλογικής περιοδείας του πατέρα του Λεωνίδα, που υπήρξε βουλευτής του κόμματος του Ελευθερίου Βενιζέλου. Στο νησί επανήλθε πολλές φορές μεταπολεμικά και έγραψε σε αυτό σημαντικό μέρος του έργου του. Ο Ανδρέας Εμπειρίκος ως νησιώτης δέθηκε αξεδιάλυτα με τον τόπο καταγωγής του, αλλά και τη ναυτική οικογένεια του. Στο μεγάλο έργο του είναι συχνές οι αναφορές στην Άνδρο, τη θάλασσα, τα ποντοπόρα ταξίδια, τα ατμόπλοια και τα υπερωκεάνια, στη μέθεξη της φυγής και στη γοητεία της επιστροφής. Όλα αυτά επανέρχονται. Καθόλου τυχαίο πως ανάμεσα στα σημαντικότερα ποιήματα του είναι και το δοξαστικό «Στροφές Στροφάλων». Ένα ποίημα ποταμός, που απλώνει τις ρίζες του στον Παλαμά, πριν ξεφύγει μακριά στις μαγικές εικόνες του υπερρεαλισμού. Ένα ποίημα παντοτινός ύμνος στις αέναες και ποντοπόρες πλεύσεις των υπερωκεανίων (έμμεση υπενθύμιση στον ρόλο των Εμπειρίκων στην επιβατηγό ναυτιλία), αλλά και μια συγκινητική αναφορά στον πατέρα του, Λεωνίδα Εμπειρίκο, στον οποίο και είναι αφιερωμένο. Μέρος αυτού ως δείγμα της υπέροχης ποίησης του Ανδρέα Εμπειρίκου παρατίθεται ευθύς αμέσως:
Ω υπερωκεάνειον τραγουδάς και πλέχεις Άσπρο στο σώμα σου και κίτρινο στις τσιμινιέρες Διότι βαρέθηκες τα βρωμερά νερά των αγκυροβολίων Εσύ που αγάπησες τις μακρινές σποράδες Εσύ που σήκωσες τα πιο ψηλά μπαϊράκια Εσύ πλέχεις ξέθαρρα στις πιο επικίνδυνες σπηλιάδες Χαίρε που αφέθηκες να γοητευθής απ' τις σειρήνες Χαίρε που δεν φοβήθηκες ποτέ τις συμπληγάδες.
Ω υπερωκεάνειον τραγουδάς και πλέχεις Στο σέλας της θαλάσσης με τους γλάρους Κ’ είμαι σε μια καμπίνα σου όπως εσύ μέσ' στην καρδιά μου
Ω υπερωκεάνειον τραγουδάς και πλέχεις θαρρώ πως τα ταξίδια μας συμπίπτουν Νομίζω πως σου μοιάζω και μου μοιάζεις Οι κύκλοι μας ανήκουνε στην οικουμένη Πρόγονοι εμείς των γενεών που εκκολάπτονται ακόμη Πλέχουμε προχωρούμε δίχως τύψεις. [...]
Ω υπερωκεάνειον τραγουδάς και πλέχεις Αχούν οι φόρμιγγες της άπλετης χαράς μας Με τα σφυρίγματα του ανέμου πρύμα-πλώρα Με τα πουλιά στα σύρματα των καταρτιών Με την ηχώ των αναμνήσεων σαν κιανοκιάλια Που τα κρατώ στα μάτια μου και βλέπω Να πλησιάζουν τα νησιά και τα πελάγη Να φεύγουν τα δελφίνια και τα ορτύκια Κυνηγητές εμείς της γοητείας των ονείρων Του προορισμού που πάει και πάει μα δεν στέκει
Όπως δεν στέκουν τα χαράματα Όπως δεν στέκουν και τα ρίγη Όπως δεν στέκουν και τα κύματα Όπως δεν στέκουν κ' οι αφροί των βαποριών Μήτε και τα τραγούδια μας για τις γυναίκες που αγαπάμε.
Συνοψίζοντας, η Άνδρος υπήρξε για τον Εμπειρίκο καταφύγιο, τόπος αναφοράς, μνήμης, φαντασίας και «πηγή αστείρευτης έμπνευσης». Το παράδοξο είναι πως αυτός που λάτρεψε και ύμνησε τόσο την Άνδρο δεν απέκτησε ποτέ δικό του σπίτι στο νησί. Ο ίδιος συνόψισε τη σχέση του με την Άνδρο, το 1958, γράφοντας: «Είμαι ταξιδευτής και επιστροφεύς». Φράση την οποία αναγράφει και η προτομή που έστησε η Εταιρεία Ανδρίων Επιστημόνων (με χρηματοδότηση Ε. Εμπειρίκου και Γ. Εμπειρίκου) για να τον τιμήσει στην πλατεία Γηροκομείου το 2000.
Διαμαντής Μπασαντής, «Διαδρομές της Άνδρου». Στο Σταμάτης Μ. Καμπάνης – Διαμαντής Μπασαντής, Η Άνδρος μέσα στο χρόνο, Gutenberg, σ. 255-258
|
|
