Δημιουργώντας εθνικά κράτη: Επιδιώξεις κι επιτεύγματα

Τα εθνικά κράτη δεν υπήρχαν ανέκαθεν μέσα στους αιώνες. Εμφανίστηκαν σχετικά πρόσφατα, κατά βάση στη διάρκεια των δυο τελευταίων αιώνων. Σ’ ευρωπαϊκό επίπεδο, γίνεται γενικά δεκτό πως ο αιώνας των εθνικοτήτων ήταν ο 19ος αιώνας. Σ’ αυτό τον αιώνα εμφανίστηκε σ’ ολόκληρη την Ευρώπη μια στενή σύνδεση μεταξύ της εθνικής ένταξης και των πολιτικών διαδικασιών. Ωστόσο, ακόμη και τον 19ο αιώνα τα εθνικά κράτη δεν ήταν ούτε η μοναδική ούτε καν η κυρίαρχη μορφή πολιτικής δομής στην Ευρώπη, για να μη μιλήσουμε για τις άλλες περιοχές του κόσμου. Οι υπερεθνικές αυτοκρατορίες είχαν υπό τον έλεγχό τους μεγαλύτερες εκτάσεις και μεγαλύτερους πληθυσμούς. Επιπλέον, σημαντικές ήταν οι ταυτότητες υποεθνικής κλίμακας, περιφερειακές, τοπικές και κοινωνικές, ενώ η θρησκευτική ένταξη, μολονότι έπαιζε ολοένα και μικρότερο ρόλο στις αντιλήψεις των ευπόρων, συνέχιζε να έχει κρίσιμη σημασία για τον περισσότερο κόσμο. Δεν υπήρχε καμιά συναίνεση τόσο για την εθνική ταυτότητα όσο και για την ιδέα πως «κανονικά» κάθε εθνική ομάδα θα έπρεπε να έχει το δικό της κράτος. Αυτή η ποικιλία αντιλήψεων και πολιτικών επιλογών διαμόρφωσε την ιστορία του 19ου αιώνα σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό απ’ όσο είμαστε συνήθως προετοιμασμένοι να δεχτούμε. Ωστόσο, ο εθνικισμός σιγά - σιγά κέρδιζε έδαφος, οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες αποδεικνύονταν ολοένα και περισσότερο εύθραυστες και στο τέλος κατέρρευσαν. Έτσι, η μια μετά την άλλη οι πολιτικές οντότητες άρχισαν να οργανώνονται ως εθνικά κράτη.

Η Νοτιοανατολική Ευρώπη δεν αποτέλεσε εξαίρεση σ’ αυτήν τη γενική ιστορική εξέλιξη της Ευρώπης. Ενώ γύρω στα 1800 το μεγαλύτερο μέρος της διοικούνταν από υπερεθνικές αυτοκρατορίες, στην πορεία του 19ου αιώνα αναδύθηκαν πολλά εθνικά κινήματα και, όταν ήρθε το τέλος του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, τα εθνικά κράτη κυριάρχησαν. Φαινομενικά λοιπόν, η ιστορία κινούνταν τελεσίδικα προς την οριστική νίκη του εθνικού κράτους. Ωστόσο, η ιστορική εξέλιξη ήταν στην πραγματικότητα πολύ πιο περίπλοκη απ’ ό,τι παρουσιάζεται στις εθνικιστικές κυρίαρχες αφηγήσεις. Μόνον ορισμένες από τις εθνικές ομάδες κατόρθωσαν να δημιουργήσουν τα δικά τους εθνικά κράτη. Άλλες απέτυχαν.

Ακόμη κι εκείνες που τα κατάφεραν, ταλαντεύτηκαν ανάμεσα σε διάφορες πολιτικές επιλογές και το τελικό αποτέλεσμα καθορίστηκε όχι μόνον από τις πράξεις και τις παραλείψεις των εμπλεκόμενων λαών αλλά και από τις παρεμβάσεις των Μεγάλων Δυνάμεων καθώς και από την επίδραση των παγκόσμιας κλίμακας ιστορικών διαδικασιών.

σελ. 27

Α-1. Οι σχέσεις μεταξύ Ελλάδας κι Ευρώπης, όπως περιγράφτηκαν από τον Ιώσηπο Μοισιόδακα (1761)

Έχει, έχει χρείαν η Ελλάς1 από την Ευρώπην. Επειδή την σήμερον η μία πλημμυρεί, και η άλλη υστερείται ως και τα αξιολογώτερα φώτα της μαθήσεως.

[…] Τέως η Ελλάς πρέπει να γένη ευκατάδεκτος και ευπροσήγορος προς τα δώρα της Ευρώπης. Αυτή είναι ευγνώμων. Δεν κρύπτει μήτε το φως οπού έλαβεν από την Ελλάδα, μήτε το χρέος οπού έχει προς αυτήν. Είναι ετοίμη ώστε να την προφθάση με όλα τα είδη της μαθήσεως.

[…] Όλη η Ευρώπη ελεείται, και ταλανίζει την Ελλάδα όχι τόσον δια την αιχμαλωσίαν, όσον δια την απαιδευσίαν. Και έπρεπε τάχα να αψηφίζετε το άλγος της πατρίδος υμείς τα ειλικρινή, υμείς τα γνήσια θρέμματα εκείνης της Ελλάδος, οπού εχρημάτισεν ο γνώμων και ο κανών όλης της οικουμένης; Και πού λοιπόν η φιλοτιμία των προγόνων σας; Πού εκείνη η πάτριος μεγαλοφυία, οπού ενίκα κάθε δυσχέρειαν; Πού εκείνο το το ελληνικόν πνεύμα, οπού, διατί φιλόκαλλον, μήτε άλλο κέντρον αφώρα πάρεξ την κοσμιότητα; Τα ευρωπαία έθνη όλα εσοφίσθησαν, όλα επολιτεύθησαν, πολλά από τα οποία, ή μάλιστα όλα, οι αρχαίοι τοσον Έλληνες όσον Ρωμαίοι τα ωνόμαζαν βάρβαρα.

[…] Και έπρεπεν άραγε ότι υμείς, οι απόγονοι εκείνων των περιβλέπτων Ελλήνων, οπού εστάθησαν οι πρώτοι διδάσκαλοι της κοσμιότητος και της σοφίας, μόνοι να στέργετε την ολιγομάθειαν, μόνοι να υποφέρετε πλέον της αγνοίας την ομίχλην πάρεξ την διαύγειαν της γνώσεως, ή καθώς λέγει και η παροιμία, χρύσεα μεν προΐεσθαι, χαλκείων δ’ αντέχεσθαι; Αλλ’ όχι, όχι. Τέως η Ελλάς πρέπει να εξυπνήση τον ένθερμον ζήλον της, πρέπει να ανακαλέση την ακμαίαν της φιλοτελειότητα, πρέπει να ενθυμηθή την περιφανεστάτην της αρχαιότητα, με έναν λόγον αυτή πρέπει να παραστήση εις τον κόσμον, και αν όχι άλλο, αλλά καν πως ακόμη κατοικείται από Έλληνας.

Ιώσηπος Μοισιόδαξ, Ηθική Φιλοσοφία (1761), στο Κιτρομηλίδης, σ. 331, 338-340.

Ποια ήταν η σχέση μεταξύ Ευρώπης κι Ελλάδας που υπήρχε στο όραμα του Μοισιόδακα; Γιατί ο Μοισιόδακας εξαίρει την υπεροχή της αρχαίας Ελλάδας;

σελ. 28

Α-3. Ο Ευγένιος Βούλγαρις συνηγορεί υπέρ της δημιουργίας ενός ελληνικού κράτους (περ. 1770)

Η αδυναμία του Οθωμανικού Κράτους, εις την οποίαν έως τώρα ευρέθη, δεν προέρχεται μόνον από την ανασκησίαν και απειρίαν των στρατιωτικών, αλλά προσέτι και από την δυσμένειαν των υπηκόων. Αν εκείνη ήναι μία ένδεια πόνου, ούτος είναι ένας πλεονασμός κακοχυμίας. αυτό το Βασίλειον τρέφει τους Γραικούς μέσα εις τα σπλάγχνα του, πλήθη πολυάριθμα, τα οποία τόσον καιρόν απανθρώπως κατατυραννούμενα, επειδή βλέπουν την καταδυναστείαν και την θλίψιν προχωρούσαν εις αύξησιν, δεν είναι δυνατόν να μη εμπικραίνωνται κατά των τυράννων αυτών.

[...] Και μόνον αν η βάρβαρος και τυραννική των Οθωμανών Δύναμις αναγκασθή τώρα να αφήση ελευθέρας, εκείθεν τας Ταταρίας και τας Δακίας2, εδώθεν την Πελοπόννησον, ή τινά γωνίαν άλλην παραμικρά της Ελλάδος, δια να ήναι εις άνεσιν και καταφυγήν των κατατυραννουμένων Ελλήνων, η Αντιρροπία της Ευρώπης ευθύς περιτρέπεται! Και η τυχούσα ζημία του εχθρού των Χριστιανών γίνεται του Χριστιανικού κόσμου ατύχημα!

Ευγένιος Βούλγαρις, σ. 38, 41.

Ποια ήταν η άποψη του συγγραφέα για το ρόλο που θα μπορούσε να διαδραματίσει ένα ελληνικό κράτος στις ευρωπαϊκές υποθέσεις;

σελ. 29-30

Α-4. Ο Δημήτριος Καταρτζής εξηγεί γιατί οι Έλληνες αποτελούν έθνος, μολονότι δεν έχουν κράτος (1783)

Ομολογώ στον αυτόν καιρό, πως εμείς δεν είμαστε έθνος που να φορμάρουμε καθ’ αυτό πολιτεία, αλλά είμαστε υποτελείς σε άλλο επικρατέστερο. για τούτο και πέρνωντάς το απτόν ορισμό του πολίτη που δίδ’ ο Αριστοτέλης, μας κατηγορούνε μερικοί Φράγκοι πως δεν έχουμ’ εμείς πατρίδα. δεν είν’ όμως έτζη: γιατί ο ρηθείς, με τούτο διακρίνει τον πολίτη απτά αιχμάλωτα έθνη, που ελέγουνταν είλωτες και περίοικοι, οι οποίοι εδούλευαν τους Σπαρτιάταις και τους Κρητικούς σαν καθ’ αυτό γεωργοί τους. Εμείς όμως συν Θεώ δεν είμαστε τέτοιοι, κ’ ανίσως, ναι, δε μετέχουμε στη διοίκησι της πολιτείας των κρατούντων μας κατά πάντα, μ’ όλον τούτο δεν είμαστε σ’ αυτήνα με την ολότη αμέτοχοι. Όθεν και συνιστούμ’ ένα έθνος που εν ταυτώ μας δένουν οι εκκλησιαστικοί μας άρχοντες με τη διοίκησι την ανώτατη κ’ αναμεταξύ μας. αυτοί και σε πολλά είναι κ’ άρχοντες μας πολιτικοί. […] Να πούμε κ’ άλλο, αφ’ ου ένας Ρωμηός συλλογιστή μια φορά πως κατάγεται από τον Περικλέα, Θεμιστοκλέα και άλλους παρόμοιους Έλληνες, ή απτούς συγγενείς του Θεοδόσιου, του Βελισάριου, του Ναρσή, του Βουλγαροκτόνου, του Τζιμισκή κ’ άλλων τόσων μεγάλων Ρωμαίων, ή έλκει το γένος του από κανέναν άγιο, ή από κανέναν του συγγενή, πώς να μην αγαπά τους απογόνους εκείνων κ’ αυτωνών των μεγάλων ανθρώπων; Πώς να μην το ’χη χαρά του να δυστυχή σε τέτοια πολιτική κοινωνία που συναπαρτίζουν αυτοί; Πώς να μην πονή αιωνίως το έδαφος που τους ανάθρεψ’ εκεινούς και αυτουνούς; Και τραβώντας άσμενος το δούλειό του ζυγό, πώς να μη βρέχη με δάκρυα τον τόπο που έβαψαν με το αίμα τους, εκείνοι για δόξα, κ’ αυτοί για τη σωτηρία τους;

Καταρτζής, σ. 44-45.

Ποια άποψη διατυπώνει ο συγγραφέας σχετικά με τη σχέση μεταξύ έθνους και κράτους; Ποιο ρόλο παίζει η επίκληση των διάφορων ιστορικών μορφών εκ μέρους του;

σελ. 30

ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΝΟΤΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ, ΒΙΒΛΙΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ  2, Έθνη και κράτη στη Νοτιοανατολική Ευρώπη. Επιμέλεια: ΜΙΡΕΛΑ-ΛΟΥΜΙΝΙΤΑ ΜΟΥΡΓΚΕΣΚΟΥ. Διεύθυνση Σειράς: ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΚΟΥΛΟΥΡΗ. Mετάφραση: ΣΠΥΡΟΣ ΜΑΡΚΕΤΟΣ. Θεσσαλονίκη 2006