Λάμπρος Κατσώνης

Η δράση του Λάμπρου Κατσώνη στο Αιγαίο στο τέλος τον 18ον αιώνα θέτει από μόνη της το ζήτημα του ρόλου της καταδρομής στη διάρκεια πολέμων. Η καταδρομή και η πειρατεία, συνώνυμα τον κλεφταρματολισμού στη στεριά, συνιστά μορφή αυθόρμητης αντίδρασης σε πραγματικότητες που πιέζουν και καταπιεζουν σε ποικίλα επίπεδα· εθνικό και κοινωνικό κυρίως.

Γνωρίζουμε ακόμη πολύ λίγα για αυτές τις στεριανές και θαλασσινές όψεις αυτής της ιδιότυπης εξέγερσης. Ο κλέφτης στη στεριά επιτίθεται σε εξουσίες μέσω της παράνομης οικονομικής δράσης· επικίνδυνος για εχθρικές του καταστάσεις, δεν διστάζει να μεταπέσει στην κατάσταση του αρματολού, να υπηρετήσει δηλαδή τον εχθρό-κατακτητή, τον οθωμανό κυρίαρχο με αντάλλαγμα το οικονομικό όφελος και τη μετατροπή του σε νομιμοποιημένο κλέφτη  Κάτι που δεν τον εμποδίζει να ξαναμεταπέσει στην κατάσταση του κλέφτη, ως αντίδραση στην αλλαγή της σχέσης τον με το «αφεντικό» του.

Ανάλογα είναι τα πράγματα με τους πειρατές και τους  καταδρομείς· οι τελευταίοι είναι πιο γνωστοί ως κουρσάροι  Μόνη διαφορά είναι που ο καταδρομέας αναδεικνύει τη δράση τον σε περίοδο πολέμου, κυρίως ανάμεσα σε μεγάλες δυνάμεις. Στον 18ο αιώνα τη δράση κουρσάρων είχαν πιο καλά συστηματοποιήσει η Αγγλία και η Γαλλία. Ο Λάμπρος Κατσώνης όμως ήταν στην υπηρεσία της Ρωσίας· δηλαδή εναντίον του οθωμανικού στόλου.

Ο κουρσάρος ήταν ένας «νόμιμος» πειρατής. Στην περίπτωση του Λάμπρου Κατσώνη υπήρχε και επιπλέον κίνητρο· είχε να διώκει τον εθνικό εχθρό. Γενικότερα, σε περίπτωση εμπόλεμης κατάστασης, πειρατές και άλλοι, επιστρατεύονταν από μια εμπόλεμη δύναμη' αυτή τους προμήθευε με τα αναγκαία πιστοποιητικά και τη σημαία της και τους εξαπέλυε εναντίον του άλλου εμπολέμου. Ο κουρσάρος δρούσε και εντός και εκτός του θερμού επεισοδίου, και την ώρα της μάχης και ανεξάρτητα απ' αυτήν.

Ή δράση τον Λάμπρου Κατσώνη απλώθηκε στο Αιγαίο, όπου με τον καταδρομικό στολίσκο του προκάλεσε μεγάλες ζημιές στα τουρκικά πολεμικά καράβια. Ήταν όμως τέτοια η δράση του που τελικά έγινε ενοχλητικός και στους ίδιους τους Ρώσους, οι οποίοι τον εγκατέλειψαν, οπότε μετατράπηκε αυτομάτως σε πειρατή και επέσυρε τη δίωξη κάθε χώρας που εμπορευόταν στο Αιγαίο. Τη μεγαλύτερη καταστροφή τη γνώρισε ο Λάμπρος Κατσώνης στα νερά της Άνδρου. Αυτό όμως τον έκανε να στραφεί σε άλλες κατευθύνσεις· κατέλαβε την περιοχή κοντά στο Ταίναρο και μαζί με τον αρματολό Ανδρούτσο προσπάθησε να τη χρησιμοποιήσει ως ορμητήριο.

Ήταν φανερό όμως ότι δεν διέθετε πια κανένα στήριγμα και όλοι τον παρότρυναν να εγκαταλείψει την προσπάθεια τον, γιατί το καταστρεπτικό μέλλον είχε πια προδιαγραφεί. Έτσι κατέφυγε στην Ιθάκη και κατόπιν στη Ρωσία.

Ο Λάμπρος Κατσώνης ήταν βέβαιος ότι η δράση τον ήταν ένας αγώνας για την απελευθέρωση της κατακτημένης χώρας τον. Αυτός ο αγώνας ήταν γεμάτος πείσμα και έμεινε στους θρύλους των υπόδουλων Ελλήνων ως ένας ήρωας για την ανάσταση τον γένους.

Βασίλης Κρεμμυδάς,  «Εισαγωγή στο Λάμπρος Κατζώνης, Ιστορική μελέτη πρωτότυπος μετ’ ανεκδότων εγγράφων και ανεκδότου περί Κατζώνη άσματος του 1796», στο Νήσος Άνδρος, 2012/6, Τυπωθήτω, Αθήνα, σ. 92-93

Ο Λάμπρος Κατζώνης ορμητήριον και ναύσταθμον αυτού είχε τον λιμένα της Κέας, καταλλήλως υπ’ αυτού οχυρωθέντα. Αλλά προς επιδιόρθωσιν των πλοίων του έχρησιμοποίει και τον δρμον ((Ταρ¬σανά» της Άνδρου, κείμενον μεταξύ της θέσεως Φούρνοι και του Μπατσίου. Εις τον μικρόν τούτον όρμον εστάθμευε συχνά ο Λάμπρος Κατζώνης και επεσκεύαζε προχείρως τα πλοία του, εξ ου και το όνομα «Ταρσανάς» του όρμου. Σώζεται περί τούτου παράδοσις μεταξύ των κατοίκων του Γαυρείου, την οποίαν ο γράφων ήκουσε παρά γηραιού καλογήρου της μονής Αγίας, ότε περιηγείτο το Γαύρειον εν έτει 1902.

Αληθινός δικτάτωρ κατά το Αιγαίον ο Λάμπρος Κατζώνης, ήσκει μεγάλην πίεσιν επί των Ανδρίων, αξιών να αποστέλλωνται προς αυτόν οι εις την Τουρκίαν καταβαλλόμενοι φόροι. Έτσι την μεν 17 Ιουλίου 1789 διατάσσει τους άρχοντας και προεστούς της Άνδρου να μεταβούν το ταχύτερον εις την Κέαν προς συνάντησίν του και απειλεί αυτούς ότι, εάν δεν υπάγουν, θα λογαριασθούν μαζί του,

μετά δεκαήμερον δε, ήτοι την 27 Ιουλίου, απευθύνει δύο άλλα έντονα έγγραφα, το μεν προς τους ιερείς και το κοινόν της Άνδρου, το δε προς τον αρχιεπίσκοπον, όστις, ως είπομεν, ήτο ο Διονύσιος Β', και τον κοτζάμπασην Λορέτζον Καΐρην, εντόνως επιβάλλων να μη σταλή εις την Χίον ούτε ένα γρόσι από τους φόρους της Σουλτάνας, εις την οποίαν ανήκεν η Άνδρος προνομιακώς ως ισόβιον τιμάριον. Διατάσσει δε, αν οι προεστοί θελήσουν να στείλουν εκεί τους φόρους, να αντισταθούν οι κάτοικοι, και αν αντιληφθούν απόπειραν φυγής του κοτζαμπάση να τον εμποδίσουν, άλλως απειλεί ότι θα τιμωρήση αυτούς παραδειγματικούς, ως ετιμώρησε και τον δυστροπήσαντα πρόκριτον των Θερμιών Γ. Ρώταν. Ζητεί ωσαύτως διά διαφόρων απειλών να του στείλουν αμέσως από τους φόρους της Σουλτάνας 5.000 γρ., να ετοιμάσουν την δεκάτην της μετάξης και να του στείλουν και μια καϊκιά κάρβουνα «χωρίς άλλο». Ιδού αι έπιστολαί αύται του Λάμπρου Κατζώνη, τηρούμενης πιστώς της ορθογραφίας των:

Α.

άρχοντες και προέστη της άντρος ακριβός σας χερετό και με το παρόν μου σας φανερονο ότι έχεται να έλθετε το γλιγορότερο εις την τζηά ήγουν η προεστή, όχη και δεν έρθεται θέλει μου δόσεται λογαριασμόν, τάφτα και μένω.-

1789 ιουλίου 17. από φρεγάδα μινέρβα

λάμπρος κατζώνης

Η επιστολή φέρη κατά νώτον και την έξης επιγραφήν:

Προς τούς τιμιότατους και χρησιμότατους άρχον προέστη της νισου άντρου δοθή εις άντρον εις κάτο κάστρο.

Β.

άγιη ιερής της νίσου άντρο, και κινοτις λαου, αδέρφια σας χερετό.

το παρόν μου είναι διά να σας φανεροσο πως να έχετε καλά την έγνια σας ότι να μην τύχη και σταλθούνε ούτε ένα άσπρο από τα άσπρα του μελλικιανέ της σουλτάνας εις την Χιον επηδή και αν είσος και δεν επιμελιτε δι’ αφτό θέλει πεδευτίτε. έχετε λυπόν την έγνια σας καλλά και αν είσος και η προεστή θελήσουν να τα στύλουν κρύφιος να αντισταθυτε με κάθε τρόπον … (λέξεις τινές δυσδιάγνωστοι), τόσον σας λεγο και η έγνια σας είναι σε λόγου σας διά να μην ιστεροτερα πεδευτίτε. άκομη αν είσος και άφτος ο προεστός σας ήθελε να φύγη να μην τον αφήσεται μόνον να τον προσέχεται καλά δια να μην σας γελάση και φύγη, και ευθυς να μου στύλεται απόκριση.

Τάφτα και μένο. 1789, ίουλίου 27, από φρεγάδα μινέρβα, από πόρτο τζηας.

λάμπρος κατζωνης

Γ.

άγιε δεσπότη ταπινός προσκινο, ομού και ελόγου σου σιορ λουρέντζο, ακριβός χερετό.

με το παρόν μου ερχομε να σας φανερόσο, ότι βλέποντας το παρόν μου να μην κάμις αβλέος τρόπο πάριξ παρά από τα άσπρα του μαλικιανέ της σουλτάνας να έχης να με στύλης το γλιγορότερο χορίς λόγον προφάσεως τον αριθμόν γρ. πέντε χιλιάδες ήτι λέγο νούμερο γρ. 5,000, τα οπία να μην τύχη και αργοπορίσουν ή και μη έβρης άλλαις πρόφασες, αλλά να με τα στύλης παρευθίς με έναν άνθροπο εδικό σου και με τον απεσταλμένο μου αφτύ, και να φυλακτις καλλά να μην τύχη να στύλης ένα άσπρο από τα άσπρα του ομιρίου εις την Χίον, διατί αν είσος και δεν εισακούσις την παρόν μου προσταγήν θελης παθης την ιδίαν πεδίαν του ροτα και χειροτέραν, λυπόν αφτό σε φτάνει διά να προσέχεις στα ότι σέ γράφο.

ακόμα να έχης να χαριρέψεις την δεκατιά του μεταξιού να με στύλης επηδή και έχο να συντιχο μερικαις ίποθέσες· στύλε με ακόμα με αφτόν μιά καΐκια κάρβουνα χορις άλλο, έστο ακόμα εις ιδυσήν σου ότι γράφο μιαν γραφή της φροχολογιάς διά να τους προστάξο να μην τύχει και ήθελαν σαφήσει να φύγης έπιδή και εκείνη ήθελαν πεδευθή ληπόν εστο και αύτο εις ιδυσην σας.

ταφτα και μενο 1779, ιουλίου 27, από φρεγάδα μινέρβα, από πόρτο τζηας.

λάμπρος κατζωνης

Η φοβερά εν Άνδρω καταστροφή του Λάμπρου Κατζώνη δεν συνετέλεσεν ώστε να αποβάλη το θάρρος του ο απαράμιλλος ήρως, άλλ’ άναδιοργανώσας την ναυτικήν αυτού μοίραν εξηκολούθησε απτόητος κατά των Τούρκων αγώνα. Αλλά μετά την εν Τασίω συνομολογηθείσαν την 9 Ιανουαρίου 1772 μεταξύ Ρωσσίας και Τουρκίας ειρήνην ο άγων του Κατζώνη εγκατελείφθη ανάνδρως υπό της Ρωσσίας. Είναι πασίγνωστος η μεγάλη ρήσις του 'Έλληνος ναυμάχου, όταν ήκουσεν ότι η Μεγάλη Αικατερίνη συνήψεν ειρήνην. Έξαλλος υπό αγανακτήσεως ανεφώνησεν, ως βεβαιούται, ότι εάν η αυτοκράτειρα συνωμολόγηαε την ειρήνην αυτής, δ Κατζώνης ακόμη δεν υπέγραψε την ιδικήν του. Διαταχθείς δ’ υπό της Ρωσσίας να παύση πάσαν εχθροπραξίαν εις απάντησιν εξέδωκε τον μάϊον του 1792 το περίφημον μανιφέστον του, διά του οποίου διεκήρυξεν, ότι οι "Έλληνες θα επιδιώξουν να λάβουν τα δίκαια των κρατούντες υψηλά τας αιματοφύρτους σημαίας.

Κατέλαβε δ’ αμέσως την παρά το Ταίναρον λακωνικήν παραλίαν μετά του Ανδρούτσου, ίνα από του ορμητηρίου τούτου συνέχιση τας επιδρομάς του. Εκεί προσβληθείς υπό του τούρκικου στόλου απέκρουσε την 6 και την 7 ιουλίου την έπίθεσιν και δεινήν επήνεγκε σφαγήν εις τους αποβιβασθέντας πολεμίους, καίτοι υπεστήριζον τούτους κατά την επίθεσιν και δύο γαλλικαί φρεγάται, τούτο δε διότι τινά των καταδρομικών του είχον προ ήμερων προσβάλει και πυρπολήσει δύο γαλλικά εμπορικά πλοία μεταφέροντα εφόδια εις τον τουρκικόν στόλον. Τινές των ημετέρων ηθέλησαν να αμφισβητήσωσι την τοιαύτην αιτίαν την εις τον προκείμενον αγώνα γαλλικής επεμβάσεως, αποδόντες ταύτην εις πολιτικά της Γαλλίας συμφέροντα. Αλλ’ αι κατά την μεγάλην ημών επανάστασιν περιπέτειαι του ναυτικού ημών, του οποίου πολλά καταδρομικά εξετράπησαν προϊόντος του χρόνου εις πράξεις ήκιστα υπό του νόμου του πολέμου επιτρεπομένας, εξηγούσι την στάσιν της Γαλλικής κυβερνήσεως και άνευ άλλων πολιτικών λόγων.

Η προδοσία όμως του αγώνος του υπό της Ρωσσίας έσχεν ολέθρια δι’ αυτόν αποτελέσματα. Έκτοτε οι Ευρωπαίοι δεν τον εθεώρουν πλέον εμπόλεμον δύναμιν, αλλά πειρατήν. Ο ναύαρχος Χουσεϊν περιήρχετο το Αιγαίον μετά του διερμηνέως Χαντζερή και εφυλάκιζε πολλούς εκ των κατοίκων, ιδία δε πλοιάρχους επί συμμετοχή εις την δράσιν του Κατζώνη, αποστέλλων τους υπόπτους σιδηροδεσμίους εις τα κάτεργα. Δυστυχώς δε και τα εν τω Αιγαίω ξένα πολεμικά, θεωρούντα την περαιτέρω αντίστασιν του Κατζώνη ματαίαν και παρεμβάλλουσαν εμπόδια εις την ελευθέραν εμπορίαν, συνέπραττον μετά του τουρκικού στόλου.

Αλλ’ επί τέλους προτραπείς και υπ’ αυτού του ηγεμόνος της Μάνης Γρηγοράκη διέσχισε την νύκτα της 7ης προς την 8ην Ιουνίου 1792 τον έχθρικόν στόλον, αποπλεύσας εις Ιθάκην και εκείθεν εις Ρωσσίαν. Παρά τη Αικατερίνη δεν έτυχεν ευμενούς δεξιώσεως. Αλλά μετά τον θάνατον αυτής ο ανελθών επί του θρόνου τω 1796 Παύλος ο Α', αμείβων τας υπηρεσίας αυτού προσέφερεν εις τον άνδρα γενναίαν χρηματικήν χορηγίαν. Διά ταύτης ηδυνήθη να έγκατασταθή αξιοπρεπώς παρά τη εν Κριμαία ελληνική παροικία ένθα και απέθανε τω 1804 εις την ακμήν ετι της ηλικίας, κατατηκόμενος υπό θλίψεως διά την ματαίωσιν των εθνικών αγώνων του. Ο Λάμπρος Κατζώνης και οι υπέρ της ιδέας της αναστάσεως της πατρίδος πεσόντες οπαδοί του είναι τα ευγενή θύματα της Αικατερίνης και του Ποτέμκιν. Οσονδήποτε δε και αν απέβη επί τέλους άτυχης, ανεδείχθη είς των μεγάλων ναυτικών ημών ηρώων και ο κράτιστος ίσως των αθλητών, όσοι ηγωνίσθησαν υπέρ τής ανεξαρτησίας του έθνους προ της τελευταίας επαναστάσεως.

Μέρος των όπλων του Λάμπρου Κατζώνη σώζεται εις το θησαυροφυλάκιον του Ναυτικού Απομαχικού Ταμείου, όπερ περικλείει και άλλα ανεκτίμητα κειμήλια. Είναι δε τα όπλα ταύτα του ατρόμητου εκείνου καταδρομέως και εθνικού ημών ήρωος αργυρά μάχαιρα και γυμνή άνευ θήκης δαμασκηνή σπάθη, και το περιεργότερον λόγχη μακρά μετά κοντού, τα αρχαϊκά δόρατα ενθυμίζουσα.

Δημήτριος Πασχάλης, «Λάμπρος Κατζώνης, Ιστορική μελέτη πρωτότυπος μετ’ ανεκδότων εγγράφων και ανεκδότου περί Κατζώνη άσματος του 1796», στο Νήσος Άνδρος, 2012/6, Τυπωθήτω, Αθήνα, σ. 117-121