Τυπογραφεία και εκδόσεις στη Μικρά Ασία

Χρυσοθέμις Σταματοπούλου – Βασιλάκου, «Μικρά Ασία, εκπαίδευση – πνευματική παραγωγή – πολιτισμός – θέατρο 1821-1922», στο Η Ιστορία της Μικράς Ασίας, τμ 5, Ελευθεροτυπία, 2011, σ. 99-102
 

Την προεπαναστατική περίοδο λειτουργούσε τυπογραφείο στη Σχολή των Κυδωνιών, όπως αναφέρει ο Pouqueville που επισκέφθηκε την πόλη το 1817. Ο Ambroise Firmin Didot, της γνωστής οικογένειας τυπογράφων, που είχε φοιτήσει στην ανωτέρω Σχολή για να τελειοποιήσει τα ελληνικά του κοντά στον Θεόφιλο Καΐρη, επιστρέφοντας στο Παρίσι πήρε μαζί του τον Κων/νο Τόμπρα, μαθητή της Σχολής, τον οποίο μύησε στην τυπογραφική τέχνη στα τυπογραφεία της οικογένειας του. Έτσι, όταν ο τελευταίος επέστρεψε το 1819 έφερε μαζί του πλήρες τυπογραφικό εργαστήριο που θα λειτουργήσει, καλύπτοντας τις εκπαιδευτικές ανάγκες της Σχολής μέχρι την καταστροφή της το 1821.

Τη μετεπαναστατική περίοδο, η λειτουργία ελληνικών τυπογραφείων θα αποτελέσει την ατμομηχανή της πνευματικής παραγωγής, η οποία αυξάνεται χρόνο με το χρόνο.

Μετά το πρώτο μετεπαναστατικό τυπογραφείο της Ευαγγελικής Σχολής, που άρχισε να λειτουργεί γύρω στα 1830, ο διευθυντής του Αβράμιος Ομηρόλης θα ιδρύσει το 1834, φέρνοντας νέα τυπογραφικά στοιχεία από το Παρίσι, την «Ελληνική Τυπογραφία», όπου την ίδια χρονιά τυπώνεται το πρώτο εκτενές ελληνικό βιβλίο με τίτλο «Δοκίμιον Επιστολικών Κανόνων», έργο του ίδιου. Την ίδια χρονιά (1834) ιδρύεται επίσης η «Ιωνική Τυπογραφία», δημιούργημα του Αντώνιου Πατρικίου, συνεργάτη του Ομηρόλη στο δικό του τυπογραφείο. Το 1840 από την εφημερίδα «Αμάλθεια», γνωρίζουμε ότι λειτουργούσαν 10 τυπογραφεία στη Σμύρνη, πέντε ελληνικά, δύο αγγλικά και τρία γαλλικά.

Από τα ελληνικά, το τυπογραφείο της «Αμάλθειας» υπήρξε μέχρι το 1922 το σημαντικότερο της Σμύρνης αλλά και όλης της Μικρός Ασίας, με τη μεγαλύτερη παραγωγή. Το 1845 ο λόγιος Ιωάννης Ισιδωρίδης Σκυλίτσης ιδρύει το «Τυπογραφείο των Παρισινών Απόκρυφων», φέρνοντας από το Παρίσι σύγχρονο πιεστήριο. Εκεί θα τυπώσει σειρά γαλλικών μυθιστορημάτων που μετέφρασε ο ίδιος, φέρνοντας έτσι σε επαφή το σμυρναϊκό ελληνικό κοινό με έργα της γαλλικής λογοτεχνίας.
Καλά οργανωμένα τυπογραφεία εμφανίζονται τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα, με προεξάρχοντα τα τυπογραφεία «Διεθνές» και «Μέλισσα», ενώ σε εμπορικό οδηγό της Σμύρνης του 1910 διαφημίζονται 26 τυπογραφεία από τα οποία τα 14 ήταν ελληνικά. Σ βιβλιοπαραγωγή της Σμύρνης σημαντική συμβολή θα έχουν και τα τυπογραφεία των εφημερίδων, στα οποία πολλοί ιδιώτες προσέφευγαν για να τυπώσουν τα πονήματα τους.

Παρά το γεγονός ότι ένα αξιόλογο τμήμα της ελληνικής βιβλιοπαραγωγής στη Μ. Ασία λανθάνει λόγω των μεγάλων καταστροφών των εκεί βιβλιοθηκών, σήμερα διαθέτουμε ευτυχώς ένα πανοραμάτων διασωθέντων ελληνικών μικρασιατικών εκδόσεων χάρη στις βιβλιογραφικές καταγραφές των Αθανάσιου Χατζηδήμου, Δημ. Γκίνη, Βαλέριου Μέξη, Φίλιππου Φάλμπου, Φίλιππου Ηλιου, Πόπης Πολέμη, Γιώργου Γιαννακόπουλου, που ανεβάζουν τον αριθμό των εκεί ελληνικών εκδόσεων περίπου στα 1.300 βιβλία, αριθμός που δεν πρέπει να αντιπροσωπεύει ούτε το ήμισυ της συνολικής πραγματικής παραγωγής.

Στον αριθμό αυτό πρέπει επίσης να προστεθούν τα φραγκοχιώτικα βιβλία, δηλ. όσα είναι γραμμένα στην ελληνική γλώσσα με λατινικούς χαρακτήρες, και τα καραμανλίδικα. Διατρέχοντας τους ανωτέρω καταγεγραμμένους καταλόγους βιβλίων και εξετάζοντας το περιεχόμενο τους, ο σημερινός ερευνητής διαπιστώνει ποια ήταν η θεματολογία και κατ' επέκταση ποιες πνευματικές ανάγκες των εκεί ελληνικών πληθυσμών καλύπτονταν μέσα από την εκδοτική αυτή παραγωγή: Σχολικά εγχειρίδια, θρησκευτικά έντυπα, κανονισμοί και καταστατικά συλλόγων και σχολείων αποτελούν την πλειονότητα των εκδόσεων αυτών και αντιλαμβανόμαστε όλοι τη χρησιμότητα τους στην εκπαιδευτική, θρησκευτική και κοινωνική οργάνωση των Ελλήνων της Μ. Ασίας, ενώ επιστημονικές εκδόσεις, μελέτες, κυρίως ιστορικές και αρχαιολογικές, καλύπτουν μικρότερο ποσοστό.
Αντίθετα, σημαντικός είναι ο αριθμός των λογοτεχνικών εκδόσεων, με τα σκήπτρα κυρίως στις μεταφράσεις της γαλλικής λογοτεχνίας και λιγότερο -στην ντόπια λογοτεχνική παραγωγή φυσικό αποτέλεσμα της επιρροής της ευρωπαϊκής κουλτούρας, και ιδιαίτερα της γαλλικής, στον τρόπο του σκέπτεσθαι και στην παιδεία των εκπροσώπων της ελληνικής διανόησης, στην περιοχή αυτή. Έτσι εκδίδονται μεταφράσεις έργων των Montesquieu, Racine, Corneille, Molière, Lamartine, Alex. Dumas, A. Dennery, Jules Verne, Ponson de Terrail, Chateaubriand, Honoré de Balzac, Xavier de Montepin, Eugène Sue, Alphonse Daudet, Ernest Capendu, Albert Delpit, Georges Ohnet κ.ά., ενώ ο Γεώργιος Σημηριώτης εκδίδει τη «Γαλλική Ανθολογία: 1800-1920» (1920) με δική του μετάφραση.

Όσον αφορά την εκεί πρωτότυπη λογοτεχνική παραγωγή, ενδεικτικά μνημονεύουμε τα έργα του Ιωάννη Ισ. Σκυλίτση «Ηρούς και Λεάνδρου έρωτες» (1839), «Στιγμαί» (1847), «Η Μυρτιά» (1848), του Γεώργιου Διαμαντόπουλου «Ο μικρός Γεώργιος» (1868), του Γεώργιου Κ. Υπε-ρίδη «Λυκόφως» (1879), «Ο Κλεινίας» (1879), «Η Κλεανθίνη» (1883), «Ο πύργος του παπά Δανιήλ» (1884), του Σωκράτη Σολομωνίδη «Τρικυμία και Φλοίσβος» (1880), του Γεώργιου Βοντζαλίδη «Ανθη και δάκρυα» (1881) και «Νεανικά ποιήματα» (1882), του Φωκίωνα Βουτσινά «Πομφόλυγες» (1889), του Νικ. Σαντοριναίου «Αγριολούλουδα» (1909), του Αγγέλου Σημηριώτη «Τραγούδια του λυτρωμού» (1920), του Αριστείδη Καράβα «Στη λύρα της μοναξιάς» (1920) κ.ά.