|
|
|
|
| ||||||
|
Κ. Μαρξ – Φρ. Ένγκελς, Η Ελλάδα, η Τουρκία και το ανατολικό ζήτημα, Αθήνα, 1985, Γνώση
1. Γερμανική εξωτερική πολιτική 5. Τι θ’ απογίνει η ευρωπαϊκή Τουρκία; 7. [… Οι ελληνορθόδοξοι της Τουρκίας] 9. [για την κατάσταση στους Αγίους Τόπους] 10. [H θεοκρατία στο Βυζάντιο και στην Τουρκία] 11. Ο Palmerston [και η πολιτική των εξωτερικών δανείων] 12. [Οι Φαναριώτες στις ηγεμονίες. Γενικά] 13. [Οικολογικά προβλήματα στην Ελλάδα] 14. [Οι Σλάβοι της Βαλκανικής και η Ρωσσία. Η επανάσταση και το πρόβλημα των εθνικοτήτων] 15. [Το εθνικό κίνημα στα Βαλκάνια κι η επανάσταση]
1. Γερμανική εξωτερική πολιτική [και Ελλάδα] Neue Rheinische Zeitung, 3 Ιουλίου 1848
Να υποκινούν τους λαούς τον έναν εναντίον του άλλου, να χρησιμοποιούν τον ένα για να καταπιέζουν τον άλλο κι έτσι να εξασφαλίζουν την μονιμότητα της απόλυτης κυριαρχίας τους – αυτή ήταν η τέχνη και η δουλειά των ίσαμε τώρα εξουσιαστών και των διπλωματών τους. Η Γερμανία έχει διαπρέψει από την άποψη αυτή... Ακόμα κι ίσαμε την Ελλάδα στάλθηκαν ασκέρια Γερμανών μισθοφόρων επιφορτισμένα να στηρίξουν τον θρονίσκο του κάλου μας Όθωνα... Marx
Κ. Μαρξ – Φρ. Ένγκελς, Η Ελλάδα, η Τουρκία και το ανατολικό ζήτημα, Αθήνα, 1985, Γνώση, σελ. 82
[πάνω]
New-York Daily Tribune, 7 Απριλίου 1853 Λονδίνο, Τρίτη, 22 Μαρτίου 1853
[…] Όμως κι η Τουρκία δεν μένει περισσότερο στάσιμη απ’ όσο ο υπόλοιπος κόσμος· κι ακριβώς όταν το αντιδραστικό κόμμα πέτυχε να παλινορθώσει στην πολιτισμένη Ευρώπη ό,τι θεωρούσε ως status quo ante, έγινε αντιληπτό πως στο μεταξύ το status quo της Τουρκίας είχε αλλάξει πάρα πολύ· πώς ξεβλάστησαν καινούργια ζητήματα, καινούργιες σχέσεις, καινούργια συμφέροντα, και πως οι δύσμοιροι διπλωμάτες έπρεπε ν αρχίσουν και πάλι από κει όπου τους είχε διακόψει ένας γενικός σεισμός κάπου οχτώ ή δέκα χρόνια πιο πριν. Διαφυλάξετε το status quo στην Τουρκία! Εξίσου, μα την αλήθεια, θα μπορούσατε να επιχειρήσετε την διαφύλαξη του ίδιου ακριβώς βαθμού σήψης ενός ψόφιου άλογου σε ορισμένη στιγμή προτού ολοκληρωθεί η αποσύνθεση του. Η Τουρκία αποσυντίθεται όλο και περισσότερο, και θα συνεχίσει ν’ αποσυντίθεται όσο παρατείνεται το σημερινό σύστημα «ισοζυγίου της ισχύος» και διατήρησης του status quo· και παρόλα τα συνέδρια, τα πρωτόκολλα και τα τελεσίγραφα θα γεννά το ετήσιο ποσοστό της σε διπλωματικές επιπλοκές και διεθνείς αναστατώσεις, το ίδιο όπως και το οποιοδήποτε σάπιο σώμα θα γεμίζει τον γειτονικό του χώρο με τον ανάλογο κάθε φορά υδρογονάνθρακα και άλλα εύοσμα αέρια. Ας δούμε το ζήτημα. Η Τουρκία συνίσταται από τρία ολότελα ξέχωρα μέρη: τις υποτελείς ηγεμονίες της Αφρικής, δηλαδή την Αίγυπτο και την Τύνιδα· την ασιατική Τουρκία· και την ευρωπαϊκή Τουρκία. Προς το παρόν μπορούμε ν’ αφήσουμε στην άκρη τις αφρικανικές κτήσεις, από τις όποιες μονάχα η Αίγυπτος μπορεί να θεωρηθεί πραγματική υποτελής του σουλτάνου. Η Αίγυπτος ανήκει όμως περισσότερο στους Άγγλους παρά σε οποιονδήποτε άλλον, κι αναγκαστικά θ’ αποτελέσει το μερίδιο τους σε οποιονδήποτε μελλοντικό διαμελισμό της Τουρκίας. Η ασιατική Τουρκία είναι η πραγματική έδρα της οποίας ισχύος έχει η αυτοκρατορία· η Μικρά Ασία κι η Αρμενία, επί τέσσερις αιώνες κύριο ενδιαίτημα των Τούρκων, αποτελούν την δεξαμενή απ’ όπου αντλούνταν οι τουρκικοί στρατοί, από εκείνους που απείλησαν τα οχυρά της Βιέννης ίσαμε εκείνους που διαλύθηκαν μπροστά στους όχι και πολύ επιδέξιους ελιγμούς του Ντήμπιτς στην Κουλέβτσα. Η ασιατική Τουρκία, αν και αραιοκατοικημένη, ωστόσο σχηματίζει μια μάζα μουσουλμανικού φανατισμού και τουρκικής εθνότητας πάρα πολύ συμπαγή ώστε να προσκαλεί, προς το παρόν, σε κατακτητικά εγχειρήματα· και πράγματι, όποτε θίγεται το «ανατολικό ζήτημα», τα μόνα τμήματα του εδάφους αυτού, για τα οποία γίνεται λόγος, είναι η Παλαιστίνη και οι χριστιανικές κοιλάδες του Λιβάνου. Το πραγματικό επίμαχο σημείο είναι η ευρωπαϊκή Τουρκία – η μεγάλη χερσόνησος νοτίως του Σάβου και του Δούναβη. Το θαυμάσιο τούτο έδαφος έχει την ατυχία να κατοικείται από ένα συνονθύλευμα διαφόρων φυλών κι εθνικοτήτων, κι είναι δύσκολο να πει κανείς ποια απ’ όλες αυτές είναι η λιγότερο κατάλληλη για την πρόοδο και τον πολιτισμό. Σλάβοι, Έλληνες, Βλάχοι, Αρναούτηδες, δώδεκα εκατομμύρια άνθρωποι είναι υποταγμένοι σ’ ένα εκατομμύριο Τούρκους, κι ίσαμε μια πρόσφατη ακόμα περίοδο φαινόταν ενδεχόμενο ότι από όλες τούτες τις διαφορετικές φυλές οι Τούρκοι ήσαν οι ικανότεροι για ν’ ασκήσουν την κυριαρχία, η οποία αναγκαστικά σε κάποιαν απ’ όλες τους θάπρεπε να περιέλθει μέσα σε τέτοιο μικτό πληθυσμό. Όταν όμως βλέπουμε πόσο αξιοθρήνητα απέτυχαν όλες οι εκπολιτιστικές προσπάθειες των τουρκικών άρχων και πως ο ισλαμικός φανατισμός, στηριζόμενος κυρίως στον τουρκικό όχλο λίγων μεγαλουπόλεων, χρησιμοποίησε πάντοτε την βοήθεια της Αυστρίας και της Ρωσσίας για ν’ αποκτήσει και πάλι ισχύ και ν’ ανατρέψει την όποια πρόοδο είχε ίσως γίνει στο μεταξύ· όταν βλέπουμε την κεντρική, δηλαδή την τουρκική, εξουσία να εξασθενίζει χρόνο με τον χρόνο εξαιτίας εξεγέρσεων στις χριστιανικές περιοχές, από τις οποίες εξεγέρσεις καμμιά δεν στάθηκε ολότελα άκαρπη χάρη στην αδυναμία της Πύλης και στην επέμβαση των γειτονικών κρατών· όταν βλέπουμε ν’ αποκτά η Ελλάδα την ανεξαρτησία της και την Ρωσσία να κατακτά τμήματα της Αρμενίας – ενώ η Μολδαβία, η Βλαχία κι η Σερβία διαδοχικά γίνονται προτεκτοράτα της –, τότε θα υποχρεωθούμε να παραδεχτούμε, ότι η παρουσία των Τούρκων στην Ευρώπη αποτελεί πραγματικό εμπόδιο στην ανάπτυξη των δυνατοτήτων της θρακοϊλλυρικής χερσονήσου. Δύσκολα μπορούμε να θεωρήσουμε τους Τούρκους ως την κυρίαρχη τάξη της Τουρκίας, μια και οι σχέσεις των διαφόρων κοινωνικών τάξεων εκεί είναι εξίσου μπερδεμένες όσο κι εκείνες ανάμεσα στις ποικίλες φυλές. Ανάλογα με τον τόπο και τις περιστάσεις, ο Τούρκος είναι εργάτης, καλλιεργητής, μικρομισθωτής γης, έμπορος, φεουδάρχης γαιοκτήμονας στο χαμηλότερο και βαρβαρικότερο στάδιο της φεουδαρχίας, υπάλληλος ή στρατιώτης· σε όλες όμως αυτές τις διαφορετικές κοινωνικές θέσεις, ανήκει στο προνομιούχο θρήσκευμα και έθνος – μόνος αυτός έχει δικαίωμα να οπλοφορεί, ενώ κι ο πιο σπουδαίος Χριστιανός πρέπει να παραμερίζει όταν περνά μπροστά του ακόμα κι ο τελευταίος Μουσουλμάνος. Στη Βοσνία και στην Ερζεγοβίνη οι ευγενείς, πούναι σλαβικής καταγωγής, προσηλυτίστηκαν στο Ισλάμ, ενώ η μάζα του λαού παραμένουν ραγιάδες, δηλαδή Χριστιανοί. Σ’ αυτή την επαρχία, λοιπόν, κυρίαρχο θρήσκευμα και κυρίαρχη τάξη ταυτίζονται, εφόσον, βέβαια, ο μουσουλμάνος Βόσνιος είναι ισότιμος με τον τουρκικής καταγωγής ομόθρησκο του. Η κύρια δύναμη του τουρκικού πληθυσμού στην Ευρώπη, ανεξάρτητα από τις εφεδρείες που μπορούν ν’ αντληθούν κάθε στιγμή από την Ασία, έγκειται στον όχλο της Κωνσταντινούπολης κι άλλων λίγων μεγάλων πόλεων. Ο όχλος αυτός είναι κατά βάση τουρκικός, και μολονότι κυρίως κερδίζει το ψωμί του δουλεύοντας για Χριστιανούς κεφαλαιοκράτες, ωστόσο προασπίζει με μεγάλο ζήλο την φανταστική υπεροχή και την πραγματική ατιμωρησία για υπερβάσεις, που του δίνονται από τα προνόμια του Ισλάμ απέναντι στους Χριστιανούς. Είναι πασίγνωστο, ότι τον όχλο τούτο πρέπει να τον κερδίσει με δωροδοκίες και κολακείες όποιος κάνει ένα σημαντικό coup d’état. Αυτός και μόνο, με εξαίρεση λίγες αποικισμένες περιοχές, αποτελεί συμπαγή κι επιβλητική μάζα τουρκικού πληθυσμού στην Ευρώπη. Κι ασφαλώς αργά ή γρήγορα θα παραστεί απόλυτη ανάγκη ν’ απελευθερωθεί ένα από τα ωραιότερα μέρη της ηπείρου από την κυριαρχία ενός όχλου, σε σύγκριση με τον όποιο ο όχλος της αυτοκρατορικής Ρώμης ήταν σύναξη σοφών και ηρώων. […] Engels
Κ. Μαρξ – Φρ. Ένγκελς, Η Ελλάδα, η Τουρκία και το ανατολικό ζήτημα, Αθήνα, 1985, Γνώση, σελ. 94-97
[πάνω]
Το πραγματικό πρόβλημα στην Τουρκία New-York Daily Tribune, 12 Απριλίου 1853 Κύριο άρθρο, γράφτηκε ανάμεσα 23 και 28 Μαρτίου 1853
[…] Η Κωνσταντινούπολη και ιδιαίτερα η Τραπεζούντα, στην ασιατική Τουρκία, είναι οι βασικοί κόμβοι των εμπορικών καραβανιών προς το εσωτερικό της Ασίας, προς την κοιλάδα του Ευφράτη και του Τίγρη, προς την Περσία και το Τουρκεστάν. Και αυτό το εμπόριο αυξάνεται επίσης γρήγορα. Οι Έλληνες και Αρμένιοι έμποροι των δύο πόλεων, που μόλις προαναφέραμε, εισάγουν μεγάλες ποσότητες αγγλικών μεταποιημένων αγαθών, των οποίων η χαμηλή τιμή εκτοπίζει γρήγορα την εντόπια βιομηχανία των ασιατικών χαρεμιών. Η θέση της Τραπεζούντας είναι ευνοϊκότερη από οποιαδήποτε άλλη για το εμπόριο τούτο. Πίσω της έχει τους αρμενικούς λόφους, που είναι πολύ βατότεροι από την συριακή έρημο, ενώ δεν απέχει και υπερβολικά από την Βαγδάτη, το Σιράζ και την Τεχεράνη, η οποία μάλιστα χρησιμεύει ως ενδιάμεσος κόμβος για τα καραβάνια από την Χίβα και την Μπουχάρα. Το πόση σπουδαιότητα αποκτά αυτό το εμπόριο, και το εμπόριο της Μαύρης Θάλασσας γενικά, το βλέπει κανείς στο χρηματιστήριο του Μάντσεστερ, όπου οι μελαχροινοί Έλληνες αγοραστές αυξάνουν σε αριθμό και σε σημασία κι όπου τα ελληνικά κι οι νοτιοσλαβικές διάλεκτοι ακούγονται παράλληλα με τα γερμανικά και τ’ αγγλικά. Το εμπόριο της Τραπεζούντας γίνεται λοιπόν ζήτημα σοβαρότατης πολιτικής σημασίας, εφόσον είναι σε θέση να οδηγήσει σε νέα σύγκρουση τα συμφέροντα της Ρωσσίας και της Αγγλίας στο εσωτερικό της Ασίας. […]
Engels Κ. Μαρξ – Φρ. Ένγκελς, Η Ελλάδα, η Τουρκία και το ανατολικό ζήτημα, Αθήνα, 1985, Γνώση, σελ. 107-108
[πάνω]
New-York Daily Tribune, 19 Απριλίου 1853 Κύριο άρθρο· γράφτηκε τέλη Μαρτίου 1853
Μονάχα τελευταία δόθηκε στο κοινό της δυτικής Ευρώπης και της Αμερικής η δυνατότητα να σχηματίσει μια κάπως ορθή αντίληψη για τα τουρκικά πράγματα. Ίσαμε την ελληνική εξέγερση η Τουρκία ήταν από όλες τις απόψεις terra incognita, και οι συνήθεις ιδέες του κοινού γι’ αυτήν στηρίζονταν περισσότερο στα παραμύθια από τις «Χίλιες και Μία Νύχτες» παρά στα οποιαδήποτε ιστορικά γεγονότα. Οι επίσημοι διπλωματικοί υπάλληλοι, που είχαν οι ίδιοι ζήσει εκεί, καυχιούνταν ότι κατέχουν γνώσεις ακριβέστερες· όμως κι αυτό τελικά δεν σήμαινε τίποτε, αφού κανείς τους δεν μπήκε στον κόπο να μάθει τουρκικά, νοτιοσλαβικά η νεοελληνικά, κι έτσι όλοι τους εξαρτιούνταν από τις μεροληπτικές πληροφορίες Ελλήνων διερμηνέων και Φράγκων εμπόρων. Επιπλέον, υπήρχαν πάντοτε αρκετές μηχανορραφίες για να γεμίζουν τον χρόνο τους τούτοι οι αργόσχολοι διπλωμάτες, από τους οποίους την μόνη τιμητική εξαίρεση αποτελεί ο Joseph von Hammer, ο Γερμανός ιστορικός της Τουρκίας. Οι κύριοι αυτοί δεν είχαν να κάμουν με τον λαό, τους θεσμούς και την κοινωνική κατάσταση της χώρας, παρά αποκλειστικά με την αυλή, και ιδιαίτερα με τους Έλληνες Φαναριώτες, τους πανούργους μεσολαβητές ανάμεσα σε δύο κόμματα, που και τα δυο τους αγνοούσαν εξίσου την πραγματική κατάσταση, την ισχύ και τις υλικές δυνατότητες του άλλου. Οι παραδοσιακές αντιλήψεις και γνώμες, που στηρίζονταν σε πληροφορίες τόσο λειψές, αποτελούσαν για πολύ καιρό και – είναι παράδοξο να το λέει κανείς – αποτελούν ακόμη και τώρα σε μεγάλο βαθμό το θεμέλιο κάθε ενέργειας της Δυτικής διπλωματίας σε σχέση με την Τουρκία. […]
Engels Κ. Μαρξ – Φρ. Ένγκελς, Η Ελλάδα, η Τουρκία και το ανατολικό ζήτημα, Αθήνα, 1985, Γνώση, σελ. 112-113
[πάνω]
5. Τι θ’ απογίνει η ευρωπαϊκή Τουρκία;
New-York Daily Tribune, 21 Απριλίου 1853 Κύριο άρθρο· γράφτηκε αρχές Απριλίου 1853
Είδαμε πως η πεισματική άγνοια, η καθιαγιασμένη από τον χρόνο ρουτίνα και ή κληρονομική πνευματική αδράνεια των Ευρωπαίων πολιτικών ορρωδεί ακόμα και μπροστά στην απλή προσπάθεια να δοθεί απάντηση στο παραπάνω ερώτημα. Ο Aberdeen κι ο Palmerston, ο Metternich κι ο Guizot, για να μη μιλήσουμε διόλου για τους συνταγματικούς διαδόχους τους ανάμεσα στα 1848 και 1852 – που θα μείνουν ανώνυμοι για πάντα –, όλοι τους οδηγούνται σε απόγνωση προσπαθώντας να λύσουν τούτο το πρόβλημα. Και σ’ όλο αυτό το διάστημα, παρ’ όλες τις διπλωματικές διακοινώσεις, μηχανορραφίες και ραδιουργίες της Αγγλίας και της Γαλλίας, η Ρωσσία προελαύνει βήμα-βήμα, αργά, αλλά ασταμάτητα, προς την Κωνσταντινούπολη. Όλες οι παρατάξεις σ’ όλες τις ευρωπαϊκές χώρες έχουν παραδεχτεί τούτη την αδιάκοπη προέλαση, όμως κανένας επίσημος πολιτικός δεν κατάφερε ακόμη να την εξηγήσει. Βλέπουν τις επενέργειες της, βλέπουν μάλιστα και την έσχατη συνέπεια της, όμως η αιτία της παραμένει κρυφή γι’ αυτούς, μολονότι τίποτε δεν είναι απλούστερο. Η μεγάλη κινητήρια δύναμη, που επιταχύνει την προέλαση της Ρωσσίας προς την Κωνσταντινούπολη, συμπίπτει με την επινόηση, η οποία έγινε για να την σταματήσει: την κούφια κι ανεφάρμοστη θεωρία της διατήρησης του status quo. Σε τι έγκειται τούτο το status quo; Για τους Χριστιανούς υπηκόους της Πύλης δεν σημαίνει τίποτε άλλο παρά διαιώνιση της καταπίεσης τους από την Τουρκία. Κι όσο καταπιέζονται από την τουρκική κυριαρχία, η κεφαλή της Ελληνορθόδοξης Εκκλησίας, ο κύριος εξήντα εκατομμυρίων Ελληνορθόδοξων, αποτελεί τον φυσικό προστάτη κι ελευθερωτή τους, κι ας είναι αυτός ό,τι θέλει από άλλες απόψεις. Το αποτέλεσμα είναι, ότι το ίδιο εκείνο διπλωματικό σύστημα, το οποίο εφευρέθηκε με σκοπό την πρόληψη ρωσσικών υπερβάσεων, εξαναγκάζει δέκα εκατομμύρια Ελληνορθόδοξους της ευρωπαϊκής Τουρκίας να ζητούν την ρωσσική βοήθεια. Ας δούμε τα γεγονότα όπως τα καταγράφει η ιστορία. Ήδη πριν από την βασιλεία της Αικατερίνης Β΄ η Ρωσσία ποτέ δεν άφησε ευκαιρία να μην δημιουργήσει ευνοϊκές γι’ αυτήν συνθήκες στην Μολδαβία και στην Βλαχία. Οι συναφείς συνομολογήσεις διευρύνθηκαν τελικά με την συνθήκη της Αδριανούπολης (1829) σε τέτοια έκταση, ώστε σήμερα οι ηγεμονίες αυτές περισσότερο υπάγονται στην Ρωσσία παρά στην Τουρκία. Όταν στα 1804 ξέσπασε η σερβική επανάσταση, η Ρωσσία πήρε αμέσως κάτω από την προστασία της τους εξεγερμένους ραγιάδες και, αφού τους υποστήριξε σε δύο πολέμους, τους εξασφάλισε με δύο συνθήκες την εσωτερική αυτονομία της χώρας τους. Ποιος έκρινε τον αγώνα, όταν εξεγέρθηκαν οι Έλληνες; Όχι βέβαια οι συνωμοσίες κι οι ξεσηκωμοί του Αλή πασά στα Γιάννενα, όχι βέβαια η ναυμαχία του Ναβαρίνου, όχι βέβαια η παρουσία γαλλικού στρατού στον Moριά ούτε οι συνδιασκέψεις και τα πρωτόκολλα του Λονδίνου, παρά ο Ντήμπιτς, που προέλασε με τον ρωσσικό στρατό ίσαμε την κοιλάδα της Μαρίτσας, περνώντας τον Αίμο. Κι ενώ η Ρωσσία άρχιζε, έτσι, άφοβα τον διαμελισμό της Τουρκίας, οι Δυτικοί διπλωμάτες συνέχιζαν να εγγυούνται και να θεωρούν ιερό το status quo και το απαραβίαστο του οθωμανικού εδάφους! Όσο η παράδοση της πάση θυσία διατήρησης του status quo και της ανεξαρτησίας της Τουρκίας στην σημερινή της κατάσταση θ’ αποτελεί την κατευθυντήρια αρχή της Δυτικής διπλωματίας, τα εννιά δέκατα του πληθυσμού της ευρωπαϊκής Τουρκίας θα βλέπουν την Ρωσσία ως μοναδικό τους στήριγμα, ελευθερωτή τους και Μεσσία τους. […]
Engels Κ. Μαρξ – Φρ. Ένγκελς, Η Ελλάδα, η Τουρκία και το ανατολικό ζήτημα, Αθήνα, 1985, Γνώση, σελ. 119-120 [πάνω]
Το πρόβλημα του πολέμου… New-York Daily Tribune, 5 Αυγούστου 1853 Λονδίνο, Τρίτη, 19 Ιουλίου 1853
[…] Ας συνοψίσουμε το ανατολικό ζήτημα με λίγα λόγια. Ο τσάρος, δυσαρεστημένος κι ανικανοποίητος που βλέπει την τεράστια αυτοκρατορία του περιορισμένη σ’ ένα και μόνο εξαγωγικό λιμάνι (κι αυτό σε θάλασσα μη πλωτή τον μισό χρόνο κι εκτεθειμένο στις αγγλικές επιθέσεις τον άλλο μισό), προωθεί το σχέδιο των προπατόρων του ν’ αποκτήσει πρόσβαση στην Μεσόγειο· αποκόπτει διαδοχικά τα πιο απόμακρα μέλη της οθωμανικής αυτοκρατορίας από το κύριο σώμα της, ώσπου να πάψει να χτυπά η καρδιά της, η Κωνσταντινούπολη. Επαναλαμβάνει τις περιοδικές εισβολές του όποτε θεωρεί ότι τα σχέδια του για την Τουρκία κινδυνεύουν από την πρόδηλη εδραίωση της τουρκικής κυβέρνησης ή από τις πιο επικίνδυνες ακόμα έκδηλες ενδείξεις χειραφέτησης των Σλάβων. Υπολογίζοντας στην δειλία και στην φοβία των Δυτικών Δυνάμεων πτοεί την Ευρώπη και διογκώνει τα αιτήματα του όσο μπορεί, για να φανεί κατόπιν μεγαλόθυμος, αρκούμενος σ’ ό,τι ήθελε άμεσα. Από την άλλη μεριά οι Δυτικές Δυνάμεις, ασυνεπείς, ψοφοδεείς, αλληλοϋποβλεπόμενες, αρχικά ενθαρρύνουν τον σουλτάνο ν’ αντισταθεί στον τσάρο, φοβούμενες τις ρωσσικές υπερβάσεις, και στο τέλος τον εξαναγκάζουν να υπαναχωρήσει, φοβούμενες ένα γενικό πόλεμο που θα γεννούσε μια γενική επανάσταση. Όντας πολύ αδύναμες ή πολύ δειλές για να επιχειρήσουν την ανασυγκρότηση της οθωμανικής αυτοκρατορίας με την ίδρυση μιας ελληνικής επικράτειας ή μιας Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας σλαβικών κρατών, ο μόνος τους σκοπός είναι η διατήρηση του status quo, δηλ. της κατάστασης της σήψης, που απαγορεύει στον σουλτάνο να χειραφετηθεί από τον τσάρο και στους Σλάβους να χειραφετηθούν από τον σουλτάνο. Το επαναστατικό κόμμα μονάχα ευχαριστημένο μπορεί νάναι μ’ αυτή την κατάσταση. Η ταπείνωση των αντιδραστικών Δυτικών κυβερνήσεων κι η πρόδηλη ανικανότητα τους να διαφυλάξουν τα συμφέροντα του ευρωπαϊκού πολιτισμού ενάντια στις ρωσσικές υπερβάσεις δεν μπορούν παρά να προκαλέσουν καθολική αγανάκτηση στους λαούς που κι οι ίδιοι υπέφεραν μετά τα 1849 την υποταγή στην κυριαρχία της αντεπανάστασης. Η επερχόμενη βιομηχανική κρίση επηρεάζεται, επίσης, και επιταχύνεται εξίσου από τούτες τις ημιανατολικές περιπλοκές όσο κι από τις ολότελα ανατολικές περιπλοκές στην Κίνα.
Marx Κ. Μαρξ – Φρ. Ένγκελς, Η Ελλάδα, η Τουρκία και το ανατολικό ζήτημα, Αθήνα, 1985, Γνώση, σελ. 157-158
[πάνω]
7. [… Οι ελληνορθόδοξοι της Τουρκίας]
New-York Daily Tribune, 13 Μαρτίου 1854 Λονδίνο, Παρασκευή, 24 Φεβρουαρίου 1854
[…] Ας δούμε τώρα ένα άλλο σπουδαιότατο σημείο. Η επιβίβαση των βρεταννικών και γαλλικών στρατευμάτων συνεχίστηκε μόνον όταν έφτασαν στο Λονδίνο και στο Παρίσι οι ειδήσεις για την ελληνική εξέγερση που ξέσπασε στην Αλβανία κι απλώθηκε στην Θεσσαλία και στην Μακεδονία*. Η εξέγερση αυτή αναμενόταν εξαρχής πως και πως από την πλευρά της αγγλικής κυβέρνησης, όπως δείχνουν τα τηλεγραφήματα των Russell, Clarendon και Stratford de Redcliffe. Της δίνει την καλύτερη ευκαιρία για να παρέμβει ανάμεσα στον σουλτάνο και στους Χριστιανούς υπηκόους του με το πρόσχημα ότι μπαίνει ανάμεσα σε Ρώσσους και Τούρκους. Από την στιγμή που οι Λατίνοι αναμιγνύονται στις υποθέσεις των Ελλήνων (χρησιμοποιώ εδώ την λέξη στην θρησκευτική της μόνο σημασία) μπορεί κανείς νάναι βέβαιος ότι θα επέλθει σύμπνοια ανάμεσα σε 11.000.000 κατοίκους της ευρωπαϊκής Τουρκίας και στον τσάρο, που τότε θα εμφανιστεί στ’ αλήθεια ως ο θρησκευτικός τους προστάτης. Δεν υπάρχει έντονη θρησκευτική διαμάχη ανάμεσα στους Μουσουλμάνους και στους Έλληνες υπηκόους τους, όμως μπορούμε να πούμε ότι η θρησκευτική έχθρα εναντίον των Λατίνων αποτελεί τον μόνο κοινό δεσμό ανάμεσα στις διάφορες φυλές που κατοικούν στην Τουρκία και δέχονται το ελληνορθόδοξο θρήσκευμα. Από την άποψη αυτή τα πράγματα δεν άλλαξαν από τότε που ο Μωάμεθ Β΄ πολιορκούσε την Κωνσταντινούπολη κι ο Λουκάς Νοταράς, ο Έλληνας ναύαρχος και το πιο σημαντικό πρόσωπο της βυζαντινής αυτοκρατορίας, δήλωνε ότι θα προτιμούσε να δει το τουρκικό τουρμπάνι να βασιλεύει στην Κωνσταντινούπολη παρά την λατινική τιάρα· παράλληλα κυκλοφορούσε και μια ουγγρική προφητεία ότι οι Χριστιανοί δεν θα έβλεπαν άσπρη μέρα αν δεν εξοντώνονταν οι καταραμένοι αιρετικοί Έλληνες και δεν καταστρεφόταν η Κωνσταντινούπολη από τους Τούρκους. Επομένως κάθε ανάμιξη των Δυτικών Δυνάμεων στις σχέσεις ανάμεσα στον σουλτάνο και στους Έλληνες υπηκόους του θα πρέπει να ευνοήσει τα σχέδια του τσάρου. Παρόμοιο αποτέλεσμα θα πρόκυπτε, αν η Αυστρία επιχειρούσε, όπως και στα 1791, να καταλάβει την Σερβία με πρόσχημα την ματαίωση των προδοτικών σχεδίων του ρωσσικού κόμματος στην ηγεμονία αυτή. Ας προσθέσω, ότι στο Λονδίνο φημολογείται πως τους εξεγερμένους Ηπειρώτες τους υποστήριξαν και συνενώθηκαν μαζί τους Έλληνες από τα Ιόνια νησιά χωρίς να εμποδιστούν από τις αγγλικές αρχές και πως οι ειδήσεις για την ελληνική εξέγερση παρουσιάστηκαν από τους Times, το όργανο της κυβέρνησης συνασπισμού, στο φύλλο του Σαββάτου ως γεγονός εξαιρετικά ευπρόσδεκτο. […] Marx
* Πρόκειται για την εξέγερση του 1854 στις τουρκοκρατούμενες περιοχές της Ηπείρου, Θεσσαλίας και Μακεδονίας, η οποία ενισχύθηκε και από το ελεύθερο ελληνικό κράτος. Καταπνίγηκε από τουρκικά στρατεύματα σε συνεργασία με τους Αγγλογάλλους, οι οποίοι το Μάιο του 1854 κατέλαβαν ελληνικά εδάφη κι εξανάγκασαν την ελληνική κυβέρνηση να εγκαταλείψει τις προσπάθειες απελευθέρωσης των αλύτρωτων.
Κ. Μαρξ – Φρ. Ένγκελς, Η Ελλάδα, η Τουρκία και το ανατολικό ζήτημα, Αθήνα, 1985, Γνώση, σελ. 287-288
[πάνω]
New-York Daily Tribune, 29 Μαρτίου 1854 Κύριο άρθρο (γραμμένο στις 14 Μαρτίου 1854
Η εξέγερση των Χριστιανών υπηκόων του σουλτάνου, που τόση ανησυχία προκάλεσε στο Παρίσι και στο Λονδίνο, καταπνίγηκε, ωστόσο δεν θεωρείται απίθανο ν’ αναζωπυρωθεί και πάλι. Σε σχέση με μια τέτοια πιθανότητα μπορούμε, μετά από προσεκτική εξέταση όσων εγγράφων αφορούν όλα τα ίσαμε τώρα συμβάντα να εκφράσουμε την πεποίθηση μας, ότι οι στασιαστές ανήκαν αποκλειστικά στον ορεσίβιο πληθυσμό της νότιας κλιτύος της Πίνδου και δεν κίνησαν την συμπάθεια των άλλων χριστιανικών λαών της Τουρκίας, αν εξαιρέσουμε τους θεοσεβούμενους Μαυροβούνιους ληστές· οι κάτοικοι του θεσσαλικού κάμπου, οι οποίοι αποτελούν και την μόνη συμπαγή ελληνική κοινότητα που βρίσκεται ακόμα κάτω από τουρκική κυριαρχία, φοβούνται τους συμπατριώτες τους περισσότερο απ’ ό,τι τους Τούρκους. Δεν πρέπει να ξεχνάμε, ότι ο νωθρός και δειλός αυτός πληθυσμός δεν τόλμησε να ξεσηκωθεί ούτε στην εποχή του ελληνικού απελευθερωτικού αγώνα. Το υπόλοιπο μέρος του ελληνικού πληθυσμού, που αριθμεί περίπου 300.000 ψυχές κατανεμειμένες στις πόλεις του [τουρκικού] κράτους, μισείται τόσο βαθιά από τους υπόλοιπους χριστιανικούς λαούς, ώστε, όπως στην Σερβία και στην Βλαχία, η συνέπεια ήταν η εκδίωξη όλων των παπάδων ελληνικής καταγωγής και η αντικατάσταση τους από ιθαγενείς ιερείς. Αν η τωρινή ελληνική εξέγερση, ιδωμένη καθαυτή, είναι ολότελα ασήμαντη, ωστόσο αποκτά σπουδαιότητα γιατί δίνει στις Δυτικές Δυνάμεις μιαν αφορμή ν’ αναμιχθούν στις υποθέσεις της Πύλης με την μεγάλη πλειοψηφία των υπηκόων της στην Ευρώπη, από τους οποίους οι Έλληνες αποτελούν ένα μόνο εκατομμύριο απέναντι σε δέκα εκατομμύρια εκπροσώπους άλλων φυλών που κι αυτές δέχονται ελληνορθόδοξο θρήσκευμα. Οι Έλληνες του λεγόμενου [ελληνικού] βασιλείου, καθώς κι όσοι ζουν στα Ιόνια νησιά υπό βρεταννική κυριαρχία, θεωρούν βέβαια ως εθνική τους αποστολή να εκδιώξουν τους Τούρκους απ’ όλα τα μέρη, όπου μιλιέται η ελληνική γλώσσα, και να ενώσουν την Θεσσαλία και την Ήπειρο σ’ ένα δικό τους κράτος. Φτάνουν μάλιστα να ονειρεύονται και την παλινόρθωση του Βυζαντίου, μολονότι γενικά είναι λαός αρκετά ξύπνιος για να μην πιστεύει σε μια τέτοια ονειροφαντασία. Όμως όλα αυτά τα ελληνικά σχέδια εθνικής επέκτασης κι ανεξαρτησίας, τα οποία σήμερα, όπως αποδείχνει η πρόσφατη ανακάλυψη της συνωμοσίας του ιερέα Αθανασίου, προβάλλονται ως συνέπεια ρωσσικών μηχανορραφιών και επίσης διακηρύσσονται από τους ληστές των βουνών δίχως να βρίσκουν απήχηση στους αγροτικούς πληθυσμούς του κάμπου – όλα αυτά δεν έχουν καμμιά σχέση με τα θρησκευτικά δικαιώματα των Τούρκων υπηκόων, με τα όποια μερικοί πάνε να τα αναμίξουν.
Κ. Μαρξ – Φρ. Ένγκελς, Η Ελλάδα, η Τουρκία και το ανατολικό ζήτημα, Αθήνα, 1985, Γνώση, σελ. 294-295
[πάνω]
9. [για την κατάσταση στους Αγίους Τόπους]
New-York Daily Tribune, 15 Απριλίου 1854 Λονδίνο, Τρίτη, 28 Μαρτίου 1854
[…] Ποια είναι τώρα η σχέση του ζητήματος των Αγίων Τόπων με το δικαίωμα προστασίας; Το ζήτημα των Αγίων Τόπων είναι το ζήτημα του δικαιώματος προστασίας των ελληνορθόδοξων θρησκευτικών κοινοτήτων, που είναι εγκατεστημένες στην Ιερουσαλήμ, καθώς και των κτηρίων, που αυτές κατέχουν στα άγια εδάφη, ιδιαίτερα του ναού του Παναγίου Τάφου. Εννοείται ότι εδώ κατοχή δεν σημαίνει ιδιοκτησία, την οποία άλλωστε αρνείται το Κοράνι στους Χριστιανούς, παρά μόνο το δικαίωμα επικαρπίας. Τούτο το δικαίωμα επικαρπίας διόλου δεν απαγορεύει στις άλλες κοινότητες ν’ ασκούν την λατρεία τους στον ίδιο τόπο, εφόσον οι κάτοχοι του δεν έχουν άλλα προνόμια παρά να κρατούν τα κλειδιά, να επιδιορθώνουν και να πατούν τα κτήρια, ν’ ανάβουν το άγιο φως, να σκουπίζουν τα δωμάτια και ν’ απλώνουν τα χαλιά, πράγμα που στην Ανατολή αποτελεί σύμβολο κατοχής. Όπως ο Χριστιανισμός κορυφώνεται στους Άγιους Τόπους, έτσι και το ζήτημα του δικαιώματος προστασίας βρήκε εκεί την υψίστη έκφραση του. Τμήματα των Αγίων Τόπων και του ναού του Παναγίου Τάφου κατέχονται από τους Λατίνους, τους Έλληνες, τους Αρμενίους, τους Αβησσυνούς, τους Σύρους και τους Κόπτες. Ανάμεσα σ’ όλους αυτούς τους μνηστήρες γεννήθηκε μια σύγκρουση. Οι ηγεμόνες της Ευρώπης, βλέποντας την θρησκευτική αυτή έριδα ως ζήτημα της αντίστοιχης επιρροής τους στην Ανατολή, απευθύνθηκαν αρχικά στους κυρίους αυτού του εδάφους, στους φανατικούς κι άπληστους πασάδες, που έκαναν κατάχρηση της θέσης τους. Η οθωμανική Πύλη και τα όργανά της υιοθέτησαν ένα εξαιρετικά μπερδεμένο système de bascule (σύστημα ισοζυγίου, ισορροπίας) και έβγαλαν κρίσεις κατά καιρούς ευνοϊκές για τους Λατίνους, τους Έλληνες και τους Αρμενίους, ζητώντας και παίρνοντας χρυσάφι από όλων τα χέρια και κοροϊδεύοντας τους όλους. Δεν προλάβαιναν οι Τούρκοι να παραχωρήσουν ένα φιρμάνι, που αναγνώριζε το δικαίωμα των Λατίνων ως προς την κατοχή ενός διαμφισβητούμενου τόπου, και οι Αρμένιοι εμφανίζονταν με πουγγί πιο γεμάτο, λαβαίνοντας αμέσως ένα φιρμάνι αντίθετο. Ίδια τακτική και με τους Έλληνες, οι όποιοι, επιπλέον, όπως μαρτυρείται επίσημα σε διάφορα φιρμάνια της Πύλης και «χουτζέτια» (γνωμοδοτήσεις) των οργάνων της, γνώριζαν την τέχνη να προσκομίζουν πλαστούς και ψευδείς τίτλους. Σε άλλες περιπτώσεις οι αποφάσεις της σουλτανικής κυβέρνησης έμεναν ανεκτέλεστες εξαιτίας της απληστίας και της κακοβουλίας των πασάδων και των κατώτερων οργάνων στην Συρία. Τότε χρειαζόταν ν’ αρχίσουν νέες διαπραγματεύσεις, να διοριστούν καινούργιοι εκπρόσωποι και να δοθεί κι άλλο χρήμα. Ό,τι έκανε η Πύλη στο παρελθόν από χρηματικούς υπολογισμούς, στις μέρες μας το κάνει από φόβο, με σκοπό να κερδίσει προστασία και εύνοια. Αφού ικανοποίησε τις απαιτήσεις της Γαλλίας και των Λατίνων, έσπευσε να παραχωρήσει τους ίδιους όρους στην Ρωσσία και στους Έλληνες, προσπαθώντας να γλυτώσει από μια θύελλα, την οποία αισθανόταν ανίκανη ν’ αντιμετωπίσει. Δεν υπήρξε ιερό, παρεκκλήσι ή πέτρα του ναού του Παναγίου Τάφου που να μην αναποδογυρίστηκε μέσα κι έξω για να βρεθεί αφορμή καυγά ανάμεσα στις διάφορες χριστιανικές κοινότητες. Γύρω από τον Πανάγιο Τάφο βρίσκουμε μια σύναξη των διαφόρων αιρέσεων του Χριστιανισμού, πίσω από τις θρησκευτικές διεκδικήσεις των οποίων κρύβονται ισάριθμες πολιτικές και εθνικές αντιζηλίες. Η Ιερουσαλήμ και οι Άγιοι Τόποι κατοικούνται από έθνη διαφορετικών θρησκευμάτων: Λατίνους, Έλληνες, Αρμενίους, Κόπτες, Αβησσυνούς και Σύρους. Υπάρχουν 2.000 Ελληνορθόδοξοι, 1.000 Λατίνοι, 350 Αρμένιοι, 100 Κόπτες, 20 Σύροι και 20 Αβησσυνοί – σύνολο 3.490. Στην οθωμανική αυτοκρατορία έχουμε 13.730.000 Ελληνορθόδοξους, 2.400.000 Αρμενίους και 900.000 Λατίνους. Κάθε μια από τις κατηγορίες αυτές έχει τις υποδιαιρέσεις της. Η Ελληνορθόδοξη Εκκλησία, για την όποια μίλησα παραπάνω και η οποία αναγνωρίζει τον πατριάρχη της Κωνσταντινούπολης, διαφέρει ουσιαστικά από την Ελληνορωσσική, της οποίας κύρια πνευματική αρχή είναι ο τσάρος, καθώς και από την Ελλαδική, της οποίας κύριες αρχές είναι ό βασιλιάς και η σύνοδος των Αθηνών. Παρόμοια, οι Λατίνοι υποδιαιρούνται σε Ρωμαιοκαθολικούς, Ουνίτες και Μαρωνίτες, ενώ οι Αρμένιοι σε Γρηγοριανούς και Λατίνους· η ίδια διάκριση ισχύει για τους Κόπτες και τους Αβησσυνούς. Οι τρεις επικρατέστερες θρησκευτικές εθνικότητες στους Αγίους Τόπους είναι οι Έλληνες, οι Λατίνοι και οι Αρμένιοι. Μπορεί να λεχθεί, ότι η Λατινική Εκκλησία εκπροσωπεί κυρίως λατινικές φυλές, η Ελληνορθόδοξη σλαβικές, τουρκοσλαβικές κι ελληνικές, ενώ οι υπόλοιπες ασιατικές κι αφρικανικές. Φανταστείτε όλους αυτούς τους αντίμαχους λαούς να πολιορκούν τον Πανάγιο Τάφο, τους μοναχούς να πολεμούν μεταξύ τους και το φαινομενικό αντικείμενο της έριδας να είναι ένα αστέρι από το σπήλαιο της Βηθλεέμ, ένας τάπητας, το κλειδί ενός ιερού, μια αγία τράπεζα, κάποια λειψανοθήκη, μια καρέκλα, ένα μαξιλαράκι – ή ένα οποιοδήποτε γελοίο προβάδισμα! Για να καταλάβουμε τις τέτοιες σταυροφορίες των μοναχών, είναι απαραίτητο να λάβουμε υπόψη, πρώτο, τον τρόπο της ζωής τους, και δεύτερο, τον τρόπο της στέγασης τους. Όπως γράφει ένας πρόσφατος περιηγητής:
«Όλα τα θρησκευτικά απορρίμματα διαφόρων εθνών ζουν στην Ιερουσαλήμ ξέχωρα το ένα απ’ τα’ άλλο, εχθρικά και ζηλότυπα – ένας πληθυσμός νομαδικός, που αδιάκοπα στρατολογείται από προσκυνητές κι αποδεκατίζεται από λιμό κι αθλιότητα. Ο Ευρωπαίος πεθαίνει ή γυρίζει στην Ευρώπη μετά από κάμποσα χρόνια, οι πασάδες και η φρουρά τους πάνε στην Δαμασκό ή στην Κωνσταντινούπολη και οι Άραβες φεύγουν στην έρημο. Η Ιερουσαλήμ είναι ένας τόπος, όπου καθένας κατασκηνώνει μια φορά, κανείς όμως δεν μένει. Όποιος κατοικεί στην αγία πόλη κερδίζει τα προς το ζην χάρη στην θρησκεία του – οι Ελληνορθόδοξοι ή οι Αρμένιοι από τους 12 ή 13.000 προσκυνητές, που επισκέπτονται κάθε χρόνο την Ιερουσαλήμ, κι οι καθολικοί από τις επιδοτήσεις ή τις ελεημοσύνες των ομοθρήσκων τους από την Γαλλία, την Ιταλία κτλ.».
Εκτός από τα μοναστήρια και τα ιερά τους, τα χριστιανικά έθνη κατέχουν στην Ιερουσαλήμ μικρές κατοικίες ή κελλιά προσαρτημένα στο ναό του Παναγίου Τάφου· εδώ κατοικούν όσοι μοναχοί φυλάνε μέρα και νύχτα το άγιο τούτο κτήριο. Κατά περιόδους οι μοναχοί αυτοί βοηθούνται στην επιτέλεση των καθηκόντων τους από τους αδελφούς τους. Τα κελλιά τους έχουν μια και μόνη πόρτα, που βγαίνει στο εσωτερικό του ναού, και οι φύλακες μοναχοί παίρνουν την τροφή τους απέξω, από κάποια θυρίδα. Οι πόρτες του ναού είναι κλειστές και φυλάγονται από Τούρκους, που δεν τις ανοίγουν παρά μόνο αν πάρουν χρήματα και τις κλείνουν κατά την ιδιοτροπία ή την απληστία τους. Οι έριδες ανάμεσα σε κληρικούς είναι οι πιο δηλητηριώδεις, είπε ο Marazin. Ας βάλει τώρα κανείς με το νου του όλους αυτούς τους κληρικούς, που ζουν όχι μόνο από αυτά τα ιερά, άλλα και εντός τους! Για να ολοκληρώσουμε την εικόνα, ας υπενθυμίσουμε ότι οι πατέρες της Λατινικής Εκκλησίας, οι όποιοι αποτελούνται σχεδόν αποκλειστικά από Ρωμαίους, Σαρδήνιους, Νεαπολιτάνους, Ισπανούς κι Αυστριακούς, φθονούν όλοι τους το γαλλικό δικαίωμα προστασίας και θα επιθυμούσαν να το αντικαταστήσουν μ’ ένα αντίστοιχο δικαίωμα της Αυστρίας, της Σαρδηνίας ή της Νεάπολης, εφόσον μάλιστα οι βασιλιάδες των δύο τελευταίων χωρών έχουν τον τίτλο του Βασιλιά της Ιερουσαλήμ. Πρέπει επιπλέον να πούμε ότι ο μόνιμος πληθυσμός της Ιερουσαλήμ αριθμεί περίπου 15.500 ψυχές· απ’ αυτούς 4.000 είναι Μουσουλμάνοι και 8.000 Ιουδαίοι. Οι Μουσουλμάνοι, που αποτελούν το ένα τέταρτο περίπου του συνολικού πληθυσμού κι αποτελούνται από Τούρκους, Άραβες και Μαυριτανούς, είναι βέβαια τα αφεντικά από κάθε άποψη και διόλου δεν επηρεάζονται από την αδυναμία της κυβέρνησης στην Κωνσταντινούπολη. Η αθλιότητα και τα βάσανα των Ιουδαίων της Ιερουσαλήμ δεν έχουν το όμοιό τους· κατοικούν στην βρωμερότερη συνοικία, που ονομάζεται Χαρέθ-ελ-Γιαλούντ και βρίσκεται στην περιοχή του ρύπου, μεταξύ Σιών και Αμωρία (εκεί είναι και οι συναγωγές τους), αποτελώντας μόνιμο στόχο της μουσουλμανικής καταπίεσης και μισαλλοδοξίας, προσβαλλόμενοι από τους Έλληνες, καταδιωκόμενοι από τους Λατίνους και ζώντας μοναχά από τις πενιχρές ελεημοσύνες που τους στέλνουν οι αδελφοί τους από την Ευρώπη. Οι Ιουδαίοι, πάντως, δεν είναι ιθαγενείς, παρά κατάγονται από διάφορες και μακρινές χώρες και έλκονται στην Ιερουσαλήμ μόνο και μόνο από την λαχτάρα να κατοικήσουν στην κοιλάδα του Ιωσαφάτ και να πεθάνουν στον ίδιο εκείνο τόπο, όπου αναμένεται ο λυτρωτής.
«Περιμένοντας τον θάνατο τους», λέει ένας Γάλλος συγγραφέας, «υποφέρουν και προσεύχονται. Τα βλέμματα τους στρέφονταν προς το όρος Αμωρία, όπου κάποτε εγέρθηκε ο ναός του Σολομώντος και που δεν τόλμησαν να το προσεγγίσουν, έχυναν δάκρυα για τις συμφορές της Σιών και την διασπορά τους στον κόσμο».
Για να εξαθλιώσουν ακόμα περισσότερο τους Ιουδαίους αυτούς, η Αγγλία κι η Πρωσσία διόρισαν στα 1840 έναν αγγλικανό επίσκοπο στην Ιερουσαλήμ, του οποίου σκοπός ομολογημένος είναι η προσηλύτιση τους. Στα 1845 ο επίσκοπος αυτός κακοποιήθηκε άγρια και περιπαίχθηκε από Ιουδαίους, Χριστιανούς και Τούρκους μαζί. Πράγματι, μπορούμε να πούμε, ότι αυτός στάθηκε η πρώτη και μοναδική αιτία ένωσης όλων των θρησκειών της Ιερουσαλήμ. Καταλαβαίνουμε, τώρα, γιατί η κοινή λατρεία των Χριστιανών στους Αγίους Τόπους συνίσταται τελικά σε αδιάκοπους ξυλοδαρμούς ανάμεσα στις διάφορες αιρέσεις των πιστών γιατί, από την άλλη πλευρά, οι ιεροί αυτοί ξυλοδαρμοί απλώς συγκαλύπτουν μια θύραθεν πάλη, όχι μόνο εθνών, αλλά και φυλών και γιατί το δικαίωμα προστασίας των Αγίων Τόπων, που παρουσιάζεται γελοίο στην Δύση, αλλά σπουδαιότατο στην Ανατολή, αποτελεί μιαν από τις όψεις του ανατολικού ζητήματος, το όποιο αναπαράγεται ασταμάτητα, καταστέλλεται συνεχώς, όμως ποτέ δεν λύνεται. Marx
Κ. Μαρξ – Φρ. Ένγκελς, Η Ελλάδα, η Τουρκία και το ανατολικό ζήτημα, Αθήνα, 1985, Γνώση, σελ. 335-339
[πάνω]
10. [H θεοκρατία στο Βυζάντιο και στην Τουρκία]
...Ξέρεις, η Tribune κολακεύεται ότι είναι χριστιανική εφημερίδα. Γι’ αυτό και διασκέδασα περισσότερο που οι φιλαράκοι έβαλαν ως Leader (κύριο άρθρο) ένα άρθρο μου, όπου η βασική μομφή μου εναντίον των Τούρκων είναι ότι διατήρησαν τον Χριστιανισμό· αυτό φυσικά δεν το είπα έτσι ορθά-κοφτά. Indeed (πράγματι), οι Τούρκοι θάπρεπε να καταρρεύσουν ήδη επειδή επέτρεψαν στην βυζαντινή θεοκρατία να αναπτυχθεί σε μια μορφή που ούτε οι Έλληνες αυτοκράτορες δεν την είχαν βάλει, με το νου τους. Στην πραγματικότητα υπάρχουν μονάχα 2 θρησκευτικοί λαοί, οι Τούρκοι και ο ελληνοσλαβικος πληθυσμός της Τουρκίας. Και οι δυο θα καταρρεύσουν εξάπαντος, ο δεύτερος με την παπαδίστικη κοινωνική του οργάνωση, η όποια εδραιώνεται κάτω από την τουρκική κυριαρχία. Επιπλέον έστειλα στην Tribune μια σκανδαλιστική ιστορία για τον «άγιο Τάφο» και το «δικαίωμα προστασίας» στην Τουρκία, όπου οι φιλαράκοι μπερδεύτηκαν από το ιστορικό υλικό και παρέβλεψαν τα κακεντρεχή αστεία για τον Χριστιανισμό. Θα με βόλευε πολύ, αν έπαιρνα τώρα από σένα κάμποσον ανεφοδιασμό για την Tribune, γιατί ασχολούμαι πολύ με αυτό το βάσανο, την ιστορία του νεοελληνικού κράτους και μαζί τον king (βασιλιάς) Όθωνα, όμως θα μπορέσω να παρουσιάσω το αποτέλεσμα μόλις σε 2 εβδομάδες, ίσως σε μια σειρά άρθρων. Ο Μεταξάς, που ήταν Έλληνας πρεσβευτής στην Κωνσταντινούπολη και συνωμοτούσε εκεί – η παρισινή Presse δημοσιεύει μιαν ωραία ιστορία αυτής της ρωσσοελληνικής μπανγκυανάδας – ήταν κύριο όργανο του infamous (επονείδιστος) Καποδίστρια... Ό Marx στόν Engels, 3.5.1854
Κ. Μαρξ – Φρ. Ένγκελς, Η Ελλάδα, η Τουρκία και το ανατολικό ζήτημα, Αθήνα, 1985, Γνώση, σελ. 352-353
[πάνω]
11. Ο Palmerston [και η πολιτική των εξωτερικών δανείων] Neue Oder-Zeitung, 26 Ιουλίου 1855
Αν τυχόν η εγγύηση του τουρκικού δανείου συναντούσε κι απόψε την ίδιαν αντίσταση όπως και την περασμένη Παρασκευή, ο Palmerston θα διαλύσει αμέσως την Βουλή των Κοινοτήτων... Στην πραγματικότητα το δάνειο είναι έτσι διατυπωμένο, ώστε η Τουρκία δεν λαβαίνει άμεσα χρήμα, παρά πρέπει ν’ αφήσει την διαχείριση και την δαπάνη του ποσού, το όποιο της δανείζουν τάχα, σε Άγγλους επιτρόπους, μπαίνοντας κάτω από κηδεμονία με τους εξευτελιστικότερους για μια χώρα όρους. Η αγγλική διοίκηση στάθηκε τόσο λαμπρή κατά την διάρκεια του πολέμου στην Ανατολή, ώστε τώρα πράγματι θα πρέπει να δοκιμάζει τον πειρασμό να επεκτείνει τις ευλογίες της και σε ξένες επικράτειες. Οι Δυτικές Δυνάμεις έβαλαν στο χέρι το υπουργείο εξωτερικών στην Κωνσταντινούπολη, κι όχι μόνο των εξωτερικών άλλα και των εσωτερικών. Από τότε που ο Ομέρ πασάς μεταφυτεύτηκε από την Βουλγαρία στην Κριμαία, η Τουρκία έπαψε να διοικεί τον στρατό της. Τώρα οι Δυτικές Δυνάμεις πάνε να βάλουν στο χέρι και τα τουρκικά οικονομικά. Για πρώτη φορά η οθωμανική αυτοκρατορία μπαίνει σε χρέος χωρίς να έχει πάρει πιστώσεις. Περιέρχεται στη θέση ενός γαιοκτήμονα, ο όποιος όχι μόνο σηκώνει μια προκαταβολή από τις υποθήκες του, αλλά και υποχρεώνεται ν’ αφήσει στον ενυπόθηκο δανειστή του την διαχείριση του προκαταβληθέντος ποσού. Το μόνο που του απομένει είναι να του αφήσει και το ίδιο το κτήμα. Με ένα παρόμοιο σύστημα δανεισμού τσάκισε ο Palmerston το ηθικό της Ελλάδας και παρέλυσε την Ισπανία... Marx Κ. Μαρξ – Φρ. Ένγκελς, Η Ελλάδα, η Τουρκία και το ανατολικό ζήτημα, Αθήνα, 1985, Γνώση, σελ. 377-378
[πάνω]
12. [Οι Φαναριώτες στις ηγεμονίες. Γενικά] πιθανόν 1853
... Ο Πέτρος, νικημένος, αναγκάζεται να εξαγοράσει την ασφαλή του υποχώρηση στις κτήσεις του δωροδοκώντας Τούρκους στρατηγούς. Από τότε, και για έναν αιώνα, η τουρκική κυβέρνηση πήρε την συνήθεια να επιλέγει τους ηγεμόνες της Μολδαβίας και της Βλαχίας όχι από τους ντόπιους, παρά από τους Έλληνες του Φαναριού. Οι Έλληνες αυτοί – μέλη λίγων ευνοημένων οικογενειών που είχαν την άδεια να κατοικούν μέσα στα τείχη της Κωνσταντινούπολης, και μάλιστα στην συνοικία απ’ όπου πήραν και την ονομασία του Φαναριώτη – εκπαιδεύονταν για ν’ ασκούν κρατικά λειτουργήματα. Μια και γνώριζαν τις δυτικές γλώσσες και τις διπλωματικές συνήθειες διαλέχτηκαν για να εκπληρώσουν τα σημαντικά καθήκοντα των διερμηνέων και χάρη στην επιρροή τους πάνω στο Ντιβάνι*, την οποία κέρδισαν με το ταλέντο τους, η διεύθυνση των εξωτερικών υποθέσεων της τουρκικής αυτοκρατορίας σε μεγάλο βαθμό ανατέθηκε στην φροντίδα τους. Το φόρου υποτελές σκήπτρο της Μολδαβίας και της Βλαχίας αποτελούσε την ύψιστη φιλοδοξία τους. Ο τίτλος, τον όποιο αποκτούσαν με την κατοχή του, μεταβιβαζόταν στους απογόνους τους και, αν διατηρούνταν κάμποσα χρόνια, έδινε τις ευκαιρίες για την συσσώρευση περιουσίας αρκετής για να κρατήσει στο ύψος του έναν ηγεμονικό οίκο. Αυτή είναι η προέλευση των τίτλων που κατέχουν οικογένειες όπως οι Καντακουζηνοί, οι Μαυροκορδάτοι οι Καλλιμάχηδες κ.ά. Η διοίκηση των Φαναριωτών στάθηκε πάντα ολέθρια για τις ηγεμονίες. Τα δώρα, με τα οποία ο οσποδάρος αγόραζε την προαγωγή του αυτή, έπρεπε να ξεπληρωθούν με φόρους αρπαγμένους από τους υπηκόους του: τούτων εδώ τα βάσανα αναφέρονταν στο Ντιβάνι, και το Ντιβάνι, σ’ αυτή την περίοδο της διαφθοράς και της παρακμής, είχε τους δικούς του λόγους να τους χαρίζει τουλάχιστο όσην ανακούφιση συνεπαγόταν η αλλαγή του ηγεμόνα. Η γρήγορη διαδοχή των ηγεμόνων χειροτέρευε το κακό, και κυρίως με το πρόσχημα τερματισμού αυτών των καταχρήσεων αναμίχθηκε η Ρωσσία στις εσωτερικές διαθέσεις της Μολδαβίας της Βλαχίας και της τουρκικής αυτοκρατορίας στα τέλη του περασμένου και στις αρχές αυτού του αιώνα...
* Η περσική αυτή λέξη αρχικά σήμαινε γραφείο ή δικαστήριο και κατόπιν ανώτερο κρατικό συμβούλιο. Έτσι έφτασε να σημαίνει και την τουρκική κυβέρνηση στο σύνολό της, αποτελούμενη από το μεγάλο βεζύρη και εφτά υπουργούς.
Κ. Μαρξ – Φρ. Ένγκελς, Η Ελλάδα, η Τουρκία και το ανατολικό ζήτημα, Αθήνα, 1985, Γνώση, σελ. 403-404 [πάνω]
13. [Οικολογικά προβλήματα στην Ελλάδα]
Ο ρόλος της εργασίας στον εξανθρωπισμό του πιθήκου (1876)
...Οι κατσίκες στην Ελλάδα, που βοσκάνε τα χλωρά κλαριά προτού να πάρουν απάνω τους, απογύμνωσαν όλα τα βουνά της χώρας... ...οι κατσίκες εμποδίζουν την αναδάσωση της Ελλάδας... ...Όσοι ξεπάτωσαν τα δάση στην Μεσοποταμία, στην Ελλάδα και στην Μικρά Ασία, για να ξεχερσώσουν τον τόπο, δεν ονειρεύονταν καν ότι έτσι θα προκαλούσαν την σημερινή ερήμωση των χωρών αυτών, αφού καταστρέφοντας τα δάση κατέστρεφαν ό,τι συγκέντρωνε και κρατούσε την υγρασία. Engels
Κ. Μαρξ – Φρ. Ένγκελς, Η Ελλάδα, η Τουρκία και το ανατολικό ζήτημα, Αθήνα, 1985, Γνώση, σελ. 427
[πάνω]
14. [Οι Σλάβοι της Βαλκανικής και η Ρωσσία. Η επανάσταση και το πρόβλημα των εθνικοτήτων]
...Το ότι, με το γράμμα μου δεν αλλάξατε γνώμη, μια και είχατε ήδη τις συμπάθειες σας για τους «καταπιεσμένους» Νοτιοσλάβους, το καταλαβαίνω πολύ καλά. Όλοι μας δα, στον βαθμό που περάσαμε πρώτα από τον φιλελευθερισμό ή τον ριζοσπαστισμό, κολλήσαμε εξαρχής από εκεί αυτές τις συμπάθειες για όλες τις «καταπιεσμένες» εθνικότητες, και ξέρω, πόσο χρόνο και πόση μελέτη μου στοίχισε για να τις ξεφορτωθώ – όταν όμως τις ξεφορτώθηκα, ήταν για τα καλά... ...Λέτε, ότι μόλις οι σλαβικοί λαοί (πάντα εξαιρώντας τους Πολωνούς!) δεν θa έχουν πια λόγο να βλέπουν στην Ρωσσία τον μόνο τους ελευθερωτή, ο πανσλαβισμός ξόφλησε. Αυτό λέγεται εύκολα και φαίνεται εύλογο. Πρώτα-πρώτα, όμως, ο κίνδυνος του πανσλαβισμού, στον βαθμό που υπάρχει, δεν βρίσκεται στην περιφέρεια παρά στο κέντρο, όχι στα Βαλκάνια, παρά στα 80 εκατομμύρια των σκλάβων, από τους όποιους ο τσαρισμός αντλεί τον στρατό και το χρήμα του. Από εκεί πρέπει λοιπόν ν’ αρχίσουμε, και εκεί η αρχή έχει κιόλας γίνει. Πρέπει τώρα νάρθει ένας πόλεμος για να μας την χαλάσει; Δεύτερο, δεν επιθυμώ να εξετάσω εδώ, πώς έγινε κι οι μικροί σλαβικοί λαοί βλέπουν τον τσάρο ως τον μόνο ελευθερωτή τους. Το κάνουν κι αυτό μας φτάνει, δεν μπορούμε να τ’ αλλάξουμε και θα μείνει έτσι, ώσπου να καταρρεύσει ο τσαρισμός· αν γίνει πόλεμος, όλα αυτά τα ενδιαφέροντα εθνίδια θα περάσουν από την μεριά του τσαρισμού, του εχθρού ολόκληρης της αστικής-ανεπτυγμένης Δύσης. Όσο είναι έτσι τα πράγματα, δεν μπορώ να ενδιαφέρομαι για την άμεση, τωρινή τους απελευθέρωση, παραμένουν απευθείας εχθροί μας το ίδιο όπως ο σύμμαχος και προστάτης τους, ο τσάρος. Πρέπει να συνεργαστούμε στην απελευθέρωση του δυτικοευρωπαϊκού προλεταριάτου και σ’ αυτόν τον σκοπό να υποτάξουμε κάθε τι άλλο. Ακόμα κι αν δεχτούμε ότι οι Σλάβοι των Βαλκανίων κτλ. είναι τόσο πολύ ενδιαφέροντες, να μου λείπουν, αν η απελευθερωτική τους ορμή συγκρούεται με το συμφέρον του προλεταριάτου. Οι Αλσατοί καταπιέζονται κι αυτοί, και θα χαρώ να τους ξεφορτωθούμε και πάλι. Αν όμως στις παραμονές μιας επανάστασης, που θα την έβλεπες να πλησιάζει, πήγαιναν να προκαλέσουν πόλεμο ανάμεσα στην Γαλλία και στην Γερμανία, να φανατίσουν και πάλι αυτούς τους δύο λαούς κι έτσι ν’ αναβάλουν την επανάσταση, τότε εγώ θα τους πω: Σταματήστε εκεί που βρίσκεστε! Μπορείτε νάχετε την ίδια υπομονή με το ευρωπαϊκό προλεταριάτο. Αν αυτό απελευθερωθεί, είσαστε και σεις αυτόματα ελεύθεροι, ίσαμε την στιγμή εκείνη όμως δεν ανεχόμαστε να μπαίνετε στον δρόμο του αγωνιζόμενου προλεταριάτου. Το ίδιο ισχύει και για τους Σλάβους. Η νίκη του προλεταριάτου τους απελευθερώνει πραγματικά κι αναγκαία, όχι επιφατικά και προσωρινά, όπως ο τσάρος. Γι’ αυτό και τούτοι, που στην Ευρώπη και στην εξέλιξη της ίσαμε σήμερα όχι μόνο δεν πρόσφεραν τίποτε, αλλά και στάθηκαν ανασχετικός της φραγμός, πρέπει νάχουν τουλάχιστο την ίδια υπομονή με τους προλεταρίους μας. Για μια φούχτα Ερζεγοβίνους να ξεκινήσεις έναν παγκόσμιο πόλεμο, που θα στοιχίσει 1000 φορές περισσότερους ανθρώπους απ’ όσους ζούνε στην Ερζεγοβίνη – δεν είναι αυτή η δική μου αντίληψη για την πολιτική του προλεταριάτου. Και πώς «απελευθερώνει» ο τσάρος; Ρωτήστε τους Μικρορώσσους χωρικούς, που η Κατερίνα τους ελευθέρωσε κι αυτούς από την πολωνική «καταπίεση» (πρόσχημα: η θρησκεία), μόνο και μόνο για να τους προσαρτήσει κατόπιν. Ποιος είναι λοιπόν ο τελικός στόχος όλων αυτών των ρωσσο-πανσλαβιστικών αγυρτειών; Η κατάληψη της Κωνσταντινούπολης και τίποτε παραπάνω. Μονάχα αυτή θα ασκούσε ισχυρή επίδραση πάνω στις θρησκευτικές παραδόσεις του Ρώσσου χωρικού, θα τον ενθουσίαζε για να υπερασπίσει το άγιο Τσάριγκραντ και θα έδινε στον τσαρισμό νέα παράταση ζωής. Και μόλις οι Ρώσσοι πατήσουν στην Κωνσταντινούπολη, τότε αντίο βουλγαρική και σερβική ελευθερία κι ανεξαρτησία – οι αδελφούληδες (μπρατάνκι) θα έβλεπαν γρήγορα πόσο καλύτερα περνούσαν με τους Τούρκους. Αυτοί οι μπρατάνκι θα πρέπει νάχουν κολοσσιαία αφέλεια για να πιστεύουν, ότι ο τσάρος θέλει το δικό τους καλό κι όχι το δικό του. Λέτε ότι μια Μεγάλη Σερβία αποτελεί εναντίον της Ρωσσίας φράγμα εξίσου καλό όσο κι η Αυστρία. Σας είπα κιόλας, ότι θεωρώ αβάσιμη ολόκληρη την θεωρία του «φράγματος» από την στιγμή που στην Ρωσσία ισχυροποιήθηκε ένα επαναστατικό κίνημα, κι επίσης, ότι βλέπω μ’ ευχαρίστηση την αποσύνθεση της Αυστρίας. Ας έρθουμε όμως τώρα στην ποιότητα αυτών των εθνιδίων, που κι αυτήν πρέπει να την σταθμίζουμε όταν διαμορφώνουμε τις συμπάθειες μας. […] Ο Engels στον Bernstein, 22-25/2/1882
Κ. Μαρξ – Φρ. Ένγκελς, Η Ελλάδα, η Τουρκία και το ανατολικό ζήτημα, Αθήνα, 1985, Γνώση, σελ. 447-449
[πάνω]
15. [Το εθνικό κίνημα στα Βαλκάνια κι η επανάσταση]
...Ο ευρωπαϊκός πόλεμος αρχίζει να μας απειλεί σοβαρά. Αυτά τα άθλια συντρίμμια πρώην εθνών, Σέρβοι, Βούλγαροι, Έλληνες κι ο υπόλοιπος ληστοσυρφετός, που εμπνέει ενθουσιασμό στον φιλελεύθερο φιλισταΐο για να ωφελούνται οι Ρώσσοι, δεν χαρίζουν ο ένας στον άλλο ούτε τον αέρα που ανασαίνει και θέλουν σώνει και καλά να κόψουν αμοιβαία τους λαίμαργους λαιμούς τους. Αυτό θα ήταν πολύ ωραίο και καλά θα πάθαινε ο φιλισταίος, που λατρεύει τις εθνικότητες, αν η κάθε μια απ’ αυτές τις νανοφυλές δεν αποφάσιζε για ειρήνη ή πόλεμο στην Ευρώπη. Η πρώτη τουφεκιά έπεσε στο Δραγομάν, κανείς δεν ξέρει όμως, που και πότε θα πέσει η τελευταία. Το κίνημα μας πάει τόσο ωραία μπροστά, παντού το βοηθούν τόσο πολύ οι συνθήκες και χρειαζόμαστε επιτέλους μερικά ακόμα χρόνια ήσυχης εξέλιξης κι ενίσχυσης, έτσι ώστε δεν είναι δυνατό να επιθυμούμε μια μεγάλη πολιτική έκρηξη. Μια τέτοια θα έριχνε το κίνημα μας χρόνια ολόκληρα στο περιθώριο, και κατόπιν πιθανό να χρειαζόταν, ύστερα από πολύ καιρό, να πιάσουμε και πάλι απ’ την αρχή, όπως και μετά το 1850... Ο Engels στον Bebel, 17.11.1885
Κ. Μαρξ – Φρ. Ένγκελς, Η Ελλάδα, η Τουρκία και το ανατολικό ζήτημα, Αθήνα, 1985, Γνώση, σελ. 454
[πάνω]
|
|
