[θεωρητική ερμηνεία του ανατολικού ζητήματος, ο ρόλος της Αγγλίας και της Ρωσσίας]

Αν οι ιστορικοί συντελεστές, στων οποίων την δράση αναφέρονται οι Marx και Engels για να εξηγήσουν την υφή και την πορεία του ανατολικού ζητήματος, συνυπάρχουν και συμπλέκονται μέσα στην συνολική θεώρηση τους, ωστόσο καθένας απ’ αυτούς συνδέεται ιδιόμορφα και σε διαφορετική έκταση με το κάθε ενεργό ιστορικό υποκείμενο (εδώ: κράτος ή έθνος), παρόμοια όπως σ’ ένα πίνακα μπορούν να εμφανιστούν όλα τα βασικά χρώματα με τις διάφορες αποχρώσεις τους, αλλά αυτό είναι δυνατό να γίνει μόνο διαμέσου της σύναψης του καθενός τους με μιαν ορισμένη μορφή. Ας πάρουμε για παράδειγμα δύο κύριες μορφές στον πίνακα του ανατολικού ζητήματος. Τόσο η Αγγλία όσο και η Ρωσσία αποτελούν, χωριστά παρμένες, συγκεκριμένα όλα, η καθεμιά τους δηλαδή έχει ορισμένη οικονομία, κοινωνία, γεωγραφία, πολιτική, ιδεολογία κτλ. Όμως τα στοιχεία τους αυτά είναι ανισομερώς ανεπτυγμένα, στην καθεμιά από τις δυο τους προέχει κάποιο άλλο και στον διεθνή ανταγωνισμό συμμετέχουν κυρίως διαμέσου του στοιχείου που προέχει στην εσωτερική τους οργάνωση· αυτό το τελευταίο καθορίζει, για να επανέλθουμε στην παρομοίωση μας, το ποιο βασικό χρώμα εκπροσωπούν μέσα στο συνθετότερο όλο της διεθνούς ιστορικής συγκυρίας. Έτσι, για τους Marx και Engels είναι προφανές, ότι η Αγγλία είναι χώρα οικονομικά και κοινωνικά προηγμένη, αλλά πολιτικά αναποφάσιστη και διπλωματικά αδύναμη, ενώ αντίθετα η Ρωσσία υπεραναπληρώνει στον διεθνή ανταγωνισμό την υπανάπτυξη της οικονομίας και της κοινωνίας της με πολιτικές και διπλωματικές ικανότητες.

Εφόσον το κάθε ενεργό ιστορικό υποκείμενο είναι κατά κύριο λόγο φορέας ενός ορισμένου ιστορικού συντελεστή (μολονότι αποτελώντας συνάμα το ίδιο ένα συγκεκριμένο όλο, περιέχει αναγκαστικά και όλους τους άλλους σε εκάστοτε ιδιότυπη μίξη ή ιεράρχηση), οι σχέσεις και οι συγκρούσεις μεταξύ των ιστορικών υποκειμένων μεταβάλλονται αυτόματα σε σχέσεις και συγκρούσεις ιστορικών συντελεστών, ενώ η επικράτηση κάποιου ιστορικού υποκειμένου πάνω στ’ άλλα σημαίνει παράλληλη επικράτηση ενός ιστορικού συντελεστή πάνω στους άλλους.

Το θεωρητικά κρίσιμο σημείο, που προκύπτει από την ιστορική ανάλυση του ανατολικού ζητήματος, είναι ότι δεν γνωρίζουμε εκ των προτέρων, με βάση μιαν εξαρχής δεδομένη και πάγια ιεραρχία των ιστορικών συντελεστών, ποιό ιστορικό υποκείμενο θα επικρατήσει. Αν ίσχυε μια μονοσήμαντη ιεραρχία των ιστορικών συντελεστών, τότε φυσικά θα έπρεπε να επικρατήσει το ιστορικό υποκείμενο πού ενσαρκώνει κατεξοχήν οποίον ιστορικό συντελεστή βρίσκεται στην κορυφή της παραπάνω ιεραρχίας ή τουλάχιστον την πλησιάζει περισσότερο. Όμως η επικράτηση αυτή δεν είναι διόλου βέβαιη, και κατά συνέπεια η ιδέα της ιεραρχίας των ιστορικών συντελεστών υποχωρεί αναγκαστικά μπροστά στην ιδέα της – έστω σχετικής, έστω παροδικής, πάντως σε ορισμένη ιστορική συγκυρία υπαρκτής και γόνιμης σε συνέπειες – αυτοτέλειας τους. Ως προς το ανατολικό ζήτημα αυτά σημαίνουν: η επικράτηση της Αγγλίας ως ισχυρότερης και πιο προηγμένης οικονομίας δεν είναι καθόλου αυτονόητη, ενώ αντίθετα ο επεκτατικός δυναμισμός της Ρωσσίας, μιας χώρας με χαμηλή οικονομική στάθμη, αλλά με πειθαρχημένη και μακροπρόθεσμη πολιτική, με επιδέξια διπλωματία και με ευνοϊκή γεωπολιτική θέση, θεωρείται σοβαρός υποψήφιος για τη νίκη στον διεθνή ανταγωνισμό. Και εφόσον το ιστορικό υποκείμενο «Αγγλία» συνδέεται κατεξοχήν με τον ιστορικό συντελεστή «οικονομία», ενώ το ιστορικό υποκείμενο «Ρωσσία» ενσαρκώνει κατεξοχήν τον ιστορικό συντελεστή «πολιτική», η νίκη της δεύτερης πάνω στην πρώτη θα σήμαινε ότι το πρωτείο της πολιτικής μπορεί υπό ορισμένες (γεωπολιτικές) προϋποθέσεις να επιβληθεί πάνω στο πρωτείο της οικονομίας - - και μάλιστα να επιβληθεί ακριβώς επειδή λειτουργεί στην αυτονόμηση του, χωρίς να προσανατολίζεται στις υφιστάμενες οικονομικές δυνατότητες, το ίδιο όπως και η αυτονόμηση του οικονομικού στοιχείου μπορεί να οδηγήσει στην ήττα του ακριβώς επειδή το πολιτικό στοιχείο δεν είναι σε θέση να κάνει πλήρη χρήση των υφιστάμενων οικονομικών δυνατοτήτων. Αν μια υπανάπτυκτη οικονομία είναι σε θέση να επιβληθεί σε μιαν ανεπτυγμένη, αυτό προφανώς μπορεί να το κάνει μονάχα χάρη στην συνδρομή παραγόντων, για τους οποίους ο οικονομικός καθορισμός δεν είναι ο αποφασιστικός.

Παναγιώτης Κονδύλης, Εισαγωγή στο Κ. Μαρξ – Φρ. Ένγκελς, Η Ελλάδα, η Τουρκία και το Ανατολικό Ζήτημα, 1985, Αθήνα: Γνώση, σελ. 69-71