[ο Κ.Δ. Παπαρρηγόπουλος για την γλώσσα]

Τεκμήρια από αυτήν την ουσιαστική τοποθέτηση του ιστοριογράφου, έχουμε – πάλι με το αναγκαίο άνοιγμα, εδώ 1854-5 και 1880 – αρκετά: Το 1853 είχε δημοσιευθεί η Νέα Σχολή του γραφομένου λόγου του Π. Σούτσου• περαιτέρω ο τίτλος του έργου είναι: ή ανάστασις της αρχαίας ελληνικής γλώσσης εννοούμενης υπό πάντων. Γλήγορα θα έρθει η απάντηση, ανεπώνυμα, αλλά που αποδίδεται κυρίως στον Κωνσταντίνο Ασώπιο: Τα Σούτσεια• η αυστηρή αυτή επίκριση, αρχινημένη τον ίδιο χρόνο, εκυκλοφόρησε τον επόμενο. Το 1855 ο Κ.Δ. Παπαρρηγόπουλος σχολιάζει την όλη υπόθεση• η θέση του είναι ότι η γλώσσα αποτελεί φαινόμενο ρευστό: δεν μπορουμε να εφαρμόζουμε στην γλωσσική πράξη κανόνες αμετακίνητους (μεταφράζω από τα γαλλικά της βιβλιοκρισίας): «η ελληνική γλώσσα δεν είναι πια, τώρα, ό,τι ήταν πριν από είκοσι χρόνια, και πάλι σε είκοσι χρόνια θα είναι πολύ αλλιώτικη από ό,τι είναι σήμερα». Την αντίληψη αυτήν για την ρευστότητα της γλώσσας, την ξαναφέρνει κατά καιρούς, από διάφορες αφορμές, και, πιο εμφαντικά, μέσα στο ίδιο το σώμα της Ι.Ε.Ε., όταν, κοιτάζοντας συντελεσμένο το έργο της ζωής του, διαπιστώνει ελαφρές γλωσσικές ανομοιομορφίες του, τις οποίες δικαιολογεί με την μακρά διαχρονία της ιστορίας την οποία αφηγείται• τις μοιραίες αλλοιώσεις μέσα στον χρόνο, ούτε μπορούσε, γράφει, ούτε θέλησε πάντοτε να τις αποφύγει, πιστεύοντας ότι με αυτόν τον τρόπο κατόρθωνε σταδιακά να «παραστήση τον ιδιάζοντα εκάστης εποχής χαρακτήρα». Έχει, δηλαδή, σωστά, την αίσθηση της μεταβολής ακόμη και στο ίδιο το άτομο του• ιστοριογράφος του ιστοριογράφου. Και πάλι γύρω στους Σούτσους βρίσκουμε και το τρίτο σχετικό παράθεμα: το 1880 ο εθνικός ιστοριογράφος ταξιδεύει στην Αίγυπτο, και στέλνει ανταποκρίσεις στην Εστία, το περιοδικό. Είναι στις Πυραμίδες, όπου βρίσκει από το χέρι του Αλεξάνδρου Σούτσου μία επιγραφή: Ζήτω το Σύνταγμα όσον και αι Πυραμίδες. Αλέξανδρος Σούτσος. Την σχολιάζει και επάγεται: «Εις τοιαύτην μακροβιότητα του συνταγματικού πολιτεύματος δεν πιστεύουσι βεβαίως ούδ’ αυτοί οι συνταγματικώτατοι των βασιλέων, βλέποντες μάλιστα τι συμβαίνει από τούδε εν τη Βορείω Αμερική και εν Γαλλία». Σταθερή μέσα στα χρόνια, ξαναβρίσκουμε την μεταβλητότητα.
 

Κ.Θ. Δημαράς, Κ. Παπαρρηγόπουλος, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 2006, 103-104

[ο Κ.Δ. Παπαρρηγόπουλος για τον Σ. Ζαμπέλιο]

Το ένα από τα τεμάχια είναι του 1852• μακρά βιβλιοκρισία, με τίτλο Βιβλιογραφική παρατήρησις επί του συγγράμματος του κ. Σ. Ζαμπελίου, "Άσματα δημοτικά" αντί υπογραφής έχει τέσσερις αστερίσκους. Το άλλο, είναι πάλι κριτική, αυτή του 1853, σχετική με τον Γάλλο δημοσιολόγο J.-H.-A. Ubicini και τις ιδέες του για τον αλύτρωτο Ελληνισμό.

Ο Ζαμπέλιος, γνωρίζουμε πια ότι παρουσιάζει κάποιο προβάδισμα ως προς την διδασκαλία του Κ.Δ. Παπαρρηγόπουλου για το τρίσημο σχήμα της ελληνικής ιστορίας• είδαμε ότι δεν είναι ο μόνος, αλλά για την εποχή η όποια μας απασχολεί εδώ, είναι κατά πολύ ο εμφανέστερος. Έξαλλου, υπάρχει μέσα στην σκέψη του κάτι άλλο πιο ειδικό, που τον συνδέει ακόμη περισσότερο με την διδασκαλία του ιστοριογράφου μας: η καινούρια αποτίμηση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας• ο μακρός πρόλογος της συλλογής των δημοτικών τραγουδιών για την όποια είναι ο λόγος, επιγράφεται Μελέτη Ιστορική περί μεσαιωνικού Ελληνισμού. Αυτήν σχολιάζει η βιβλιοκρισία της Πανδώρας. Ο βιβλιοκρίτης αναφέρεται πολύ προσεκτικά στα θέματα του Φαλλμεράυερ και επάγεται ότι «το ζήτημα δεν είναι καθαρώς επιστημονικόν αλλά και πολιτικόν συνάμα». Στην συνέχεια, συζητεί τις απόψεις του Ζαμπελίου για την παρουσία του θρησκευτικού στοιχείου μέσα στην συνείδηση του μεσαιωνικού Ελληνισμού: «Αλλά πάσα υπερβολή σφαλερά• προσέξωμεν μη ποτέ, ζυγίζοντας άπαν το παρελθόν ημών διά της στάθμης του απολύτου θρησκευτικού δόγματος και αισθήματος, αδικήσωμεν την πολιτικήν ημών ιστορίαν». Θυμίζει ότι στις σελίδες του περιοδικού έχει προηγηθεί «πραγματεία τις», μέσα στην οποία «δικαιότερον, νομίζομεν, εξετιμήθη η αξιομνημόνευτος εκείνη εποχή της βυζαντινής Ιστορίας». Πάντως, μετά μακρές και εμπερίστατες αναλύσεις, στο τέλος πια κοντά, καταλήγει να πει ότι «το έργον είναι μέγα» και ότι φανερώνει τον συγγραφέα του «άξιον της εθνικής ευγνωμοσύνης». Η αναγνώριση της προσφοράς του Ζαμπελίου, με κάποια δικαιολογημένη διεκδίκηση την όποια προβάλλει ο βιβλιοκρίτης, είναι ενδιαφέρουσα, οκτώ χρόνια πριν αρχίσει να βγαίνει η I.E.Ε., οπότε επανέρχεται μία ακόμη σχετική μνεία για τον Λευκαδίτη ιστοριογράφο.

Κ.Θ. Δημαράς, Κ. Παπαρρηγόπουλος, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 2006, 181-182