ΟΙ ΠΟΝΤΙΟΙ ΣΤΙΣ ΠΑΛΙΕΣ ΚΑΙ ΝΕΕΣ ΕΣΤΙΕΣ

Στη νεώτερη ιστορία της Θεσσαλονίκης κάποιον ρόλο έπαιξε και παίζει το ποντιακό στοιχείο. Γι' αυτό το στοιχείο θα σας μιλήσω και για την συμβολή του στη ζωή της Θεσσαλονίκης.

Οι Έλληνες του Πόντου έζησαν επί αιώνες ανάμεσα σε ξένους, αλλόθρησκους και άγριους λαούς, κάτω από πιέσεις, καταδιώξεις και βίαιους εξισλαμισμούς. Κι όμως όχι μόνο δεν αφομοιώθηκαν, αλλά αντίθετα κατάφεραν να επιζήσουν και να αναπτύξουν το δικό τους αξιόλογο πολιτισμό. Διατήρησαν ανόθευτη τη γλώσσα, τα ήθη, τα έθιμα και τη θρησκεία τους και έγιναν ζωντανό παράδειγμα της ζωτικότητας και της δυναμικότητας της Ελληνικής φυλής.

Αναγκασμένοι να ζουν απομονωμένοι, μακριά από τον υπόλοιπο ελληνισμό, κατάλαβαν ότι για να επιζήσουν έπρεπε να στηρίζονται μόνο στις δικές τους δυνάμεις. Συσπειρώθηκαν, οργανώθηκαν και έκαναν βίωμά τους την κοινωνική προσφορά, δηλαδή την υποχρέωση του ατόμου προς το σύνολο.

Μοναδικό στήριγμα στον αγώνα τους είχαν την ακλόνητη πίστη τους, μια πίστη ζωντανή και δημιουργική και την απέραντη αγάπη τους στα γράμματα.

Η τοπική αυτοδιοίκηση στον Πόντο (τέλη 19^ου - αρχές 20^ου αιώνα)

Μετά την λήξη του Κριμαϊκού πολέμου η Τουρκία κάτω από την πίεση των Ευρωπαϊκών δυνάμεων, υποχρεώθηκε να εκδώσει το Χάττι Χουμαγιούν (1856) δηλαδή Σουλτανικό διάταγμα που αναγνώριζε σ' όλους τους υποδούλους λαούς της Τουρκίας, ισότητα, ισονομία, ελευθερία συνείδησης και ελευθερία θρησκευτικής λατρείας.

Με βάση αυτό το διάταγμα το Πατριαρχείο συνέταξε γενικούς κανονισμούς που τακτοποιούσαν τα εκκλησιαστικά και εθνικά ζητήματα των ορθοδόξων Χριστιανών που ανήκαν στο Οικουμενικό Πατριαρχείο και ήταν και υπήκοοι του Σουλτάνου. Οι κανονισμοί αυτοί επικυρώθηκαν από την τουρκική κυβέρνηση και αποτέλεσαν βασικό νόμο της Τουρκίας και καταστατικό χάρτη της εκκλησίας και του υποδούλου ελληνισμού. Σ' αυτούς τους κανονισμούς στηρίχθηκαν και οι Έλληνες του Πόντου και δημιούργησαν την τοπική τους αυτοδιοίκηση, υπό την προεδρία πάντοτε του Μητροπολίτη, τη μόνη αρχή που αναγνώριζε το Τουρκικό κράτος.

Στην τοπική αυτοδιοίκηση έπαιρνε μέρος όλος ο ανδρικός πληθυσμός της πόλης ή του χωριού και κατά ενορίες εψήφιζε τους αντιπροσώπους του. Οι αντιπρόσωποι όλων των ενοριών μιας πόλης αποτελούσαν την αντιπροσωπεία της, π.χ. η Τραπεζούντα είχε 9 ενορίες, η αντιπροσωπεία της αποτελείτο από 36 άτομα, 4 από κάθε ενορία που εκλέγοντο για 4 χρόνια. Η Αντιπροσωπεία εξέλεγε: α) τη Δημογεροντία που αποτελείτο από 8 άτομα, εκλέγετο για 2 χρόνια και ασχολείτο με τις υποθέσεις των Χριστιανών και τις σχέσεις της Κοινότητας με τις αρχές του τόπου και β) το Συμβούλιο των σχολείων που αποτελείτο από 10 άτομα και εκλέγοντο για 2 χρόνια. 3 άτομα απ' αυτά, ο επόπτης, ο ταμίας και ο γραμματέας αποτελούσαν την Εφορία των σχολείων και ήταν το εκτελεστικό όργανο του Συμβουλίου. Εφρόντιζε για το διορισμό δασκάλων, καθόριζε τα δίδακτρα και γενικά φρόντιζε για την καλή λειτουργία των σχολείων. Η δημογεροντία και το Συμβούλιο των σχολείων λογοδοτούσαν στην αντιπροσωπεία.

Το έργο της αυτοδιοίκησης βοηθούσαν οι τοπικοί σύλλογοι. Στην Τραπεζούντα ήταν: α) η Φιλόπτωχος αδελφότης που συνεργάζετο με τη μητρόπολη για τις ανάγκες των μελών της κοινότητας β) ο Φιλεκπαιδευτικός σύλλογος «ο Ξενοφών» που σκοπός του ήταν η διάδοση των γραμμάτων, η πνευματική ανάπτυξη των κατοίκων και η διάδοση των γλωσσικών και άλλων μνημείων και γ) η Αδελφότης κυριών Τραπεζούντος «η Μέριμνα» που σκοπός της ήταν η διά παροχής εργασίας υλική υποστήριξη των δεομένων προστασίας και αρωγής Ελληνίδων. Ιδρύθηκε το 1904 και ήταν ένα είδος επαγγελματικής σχολής που συνδύαζε τη διδασκαλία με την επαγγελματική αποκατάσταση.

Όλα αυτά δείχνουν το υψηλό πνευματικό επίπεδο των Ελλήνων του Πόντου και τον πρακτικό τρόπο που αντιμετώπιζαν τα προβλήματά τους.

Η ζωή στον Πόντο κατά τα τέλη του 19^ου και τις αρχές του 20^ου αιώνα

Τα χωριά στον Πόντο ήταν απόμερα και άγονα. Γι' αυτό οι άνδρες ξενιτεύονταν στην κοντινή Ρωσία και το βάρος της αγροτικής δουλειάς, του σπιτιού και των παιδιών σήκωναν μόνες οι γυναίκες. Η ζωή δεν ήταν εύκολη και γι' αυτό σιγά-σιγά τα χωριά εγκαταλείπονταν. Κατέβαιναν στις πόλεις που η ζωή ήταν πιο εύκολη και υπήρχαν ανώτερα σχολεία για τα παιδιά.

Στις πόλεις οι Ελληνικές κοινότητες βρίσκονταν σε μεγάλη ακμή και άνθιση. Υπήρχε οικονομική ευημερία, το εμπόριο εισαγωγικό και εξαγωγικό ήταν στα χέρια των Ελλήνων. Οι συχνές επαφές και συναλλαγές με την Ευρώπη και οι νέοι επιστήμονες ανέβαζαν το πνευματικό και βιοτικό επίπεδο του τόπου. Υπήρχε έντονη κοινωνική και πνευματική δράση. Εφημερίδες και περιοδικά κυκλοφορούσαν ελεύθερα. Ήταν τόση η ευημερία που προκάλεσε την ζήλεια και το φθόνο των Τούρκων και η γενική, εμπόλεμη κατάσταση της Ευρώπης έδωσε την ευκαιρία στους Τούρκους να εκδηλώσουν τα πραγματικά τους αισθήματα. Και η αντίστροφη μέτρηση άρχισε. Το μίσος και ο φανατισμός κυνηγούσαν τον άμαχο Ελληνικό πληθυσμό, περιουσίες αρπάζονταν και άνθρωποι εχάνονταν. Τα τάγματα εργασίας και η λευκή σφαγή συμπλήρωσαν το κακό, και η Μικρασιατική καταστροφή έδωσε την χαριστική βολή. Χάνοντας κάθε ελπίδα επιστροφής στις παλιές τους εστίες, οι Έλληνες του Πόντου κατέφυγαν πραγματικά ναυάγια στη μητέρα Ελλάδα.

Η Θεσσαλονίκη σήκωσε το μεγαλύτερο βάρος της συμφοράς. 30.000 αστικού πληθυσμού εγκαταστάθηκε στην πόλη της Θεσσαλονίκης και άλλες 33.000 στα γύρω χωριά του νομού.

Από τη γη της Θεσσαλονίκης οι ξεριζωμένοι άντλησαν τη δύναμη και ξαναστάθηκαν στα πόδια τους, έκτισαν νέες εστίες, ρίζωσαν στη μάνα Ελλάδα και βοήθησαν στην αναγέννηση του τόπου.

Δεν ήταν εύκολο γι' αυτούς που έχασαν τα πάντα και πάνω απ' όλα τους ανθρώπους τους να σταθούν στα πόδια τους. Μερικοί δεν άντεξαν, οι περισσότεροι τα κατάφεραν, μετέτρεψαν τον πόνο και την πίκρα τους σε δημιουργική δύναμη, δούλεψαν με πείσμα και έκτισαν από την αρχή την καινούργια τους ζωή. Εργάτες, τεχνίτες, έμποροι και επιστήμονες ρίχτηκαν στον αγώνα, έδωσαν νέα ώθηση στη ζωή της Θεσσαλονίκης και συνέβαλαν στην οικονομική και πνευματική της ανάπτυξη. Δημιούργησαν τα πρώτα σωματεία τους και προσπάθησαν να συμβάλουν κι αυτοί στην αποκατάσταση των προσφύγων και την αναγέννηση του τόπου.

Το 1923 ιδρύθηκε ο Κεντρικός Σύνδεσμος Ποντίων Μακεδονίας - Θράκης με έδρα τη Θεσσαλονίκη και με σκοπό την καλύτερη αποκατάσταση των αστών και αγροτών ποντίων και την ηθική και υλική τους υποστήριξη.

Το ίδιο έτος η αδελφότης Μέριμνα ξεριζωμένη κι' αυτή από την Τραπεζούντα μεταφυτεύθηκε στη Θεσσαλονίκη με την επωνυμία «Μέριμνα Ποντίων Καυκασίων Κυριών Μακεδονίας» με σκοπό να προστατέψει τις χήρες και τα ορφανά που μαζί με τις περιουσίες τους έχασαν και τους προστάτες τους. Το 1933 όταν πια οι ανάγκες επιβίωσης είχαν κατά κάποιο τρόπον αντιμετωπισθεί ιδρύθηκε η Εύξεινος Λέσχη Θεσσαλονίκης με σκοπό τη διαφύλαξη ηθών και εθίμων και την πνευματική ανάπτυξη του τόπου. Η κοινωνική της προσφορά στην πόλη της Θεσσαλονίκης είναι γνωστή. Θα αναφέρω μόνο την ίδρυση του Πρώτου Λαϊκού Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (1939-40) σαν μια ακόμη απόδειξη της μεγάλης αγάπης των Ποντίων προς τα γράμματα. Στην ίδρυση του Λαϊκού Πανεπιστημίου συνέβαλαν οι καθηγηταί του Πανεπιστημίου μας και υπήρξαν οι πρώτοι δάσκαλοι. Δυστυχώς ο Δεύτερος Παγκόσμιος πόλεμος διέκοψε το μεγάλο αυτό πνευματικό έργο. Και κάτι ακόμα θέλω να προσθέσω: τον καιρό της κατοχής και της μεγάλης πείνας, οι ποντιακές οικογένειες της περιοχής Πτολεμαΐδας, με τη μεσολάβηση της Ευξείνου Λέσχης Θεσσαλονίκης φιλοξένησαν 150 παιδιά της Καλαμαριάς για να τα γλυτώσουν από την πείνα. Μετά το 1950 ιδρύθηκαν κι' άλλα πολλά ποντιακά σωματεία στην πόλη μας, με αξιόλογη κοινωνική και εκπολιτιστική δράση. Θα αναφέρω μόνο αυτά που ασχολήθηκαν με την ανιστόρηση των μοναστηριών του Πόντου, την πασίγνωστη Παναγία Σουμελά, τον Άγιο Γεώργιο Περιστερεώτα, τον Άγιο Ιωάννη Βαζελώνα, την Παναγία Γουμαρά και τον Άγιο Θεόδωρο Γαβρά, δείγματα της ακλόνητης πίστης και της απέραντης νοσταλγίας των Ποντίων.

Αλλά πέρα απ' όλα αυτά, τη συμβολή των Ποντίων στη σύγχρονη Θεσσαλονίκη μαρτυρούν τα νέα προάστια που έχουν αναπτυχθεί, όπως η Καλαμαριά, η Πολίχνη, το Πανόραμα, το Ωραιόκαστρο κ.λ.π.

(Άννα Θεοφύλακτου, Η Θεσσαλονίκη μετά το 1912, πρακτικά συμποσίου 1-3 Νοεμβρίου 1985, Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης, Δήμος Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1986, σελ. 523-527)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. «Αρχείον Πόντου» 3 (1931) και 38 (1984).

2. Κανονισμός της Ορθοδόξου Ελληνικής Κοινότητος Τραπεζούντος, Τραπεζούς 1909.

3. Μ. ΜΑΡΑΒΕλΑΚΗΣ-Α. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ, Αι προσφυγικαί εγκαταστάσεις εν τη περιοχή Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1955.

4. Δ. Η. ΟIΚΟΝΟΜIΔΗΣ, Ο Πόντος και τα δίκαια του εν αυτώ ελληνισμού, εν Αθήναις 1920. 5. ΠΑΝΑΡΕΤΟΣ (ΑΡΧΙΜΑΝΔΡΙΤΗΣ), Ο Πόντος ανά τους αιώνας, Δράμα 1927.

6. Α. ΤΕΡΖΟΠΟΥΛΟΣ, Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Τραπεζούντος «ο Ξενοφών», «Ποντιακή Στοά» 1972-1974 (έκδ. Παποντιακής Αθηνών).