Η περίοδος της αδιαμφισβήτητης ηγεμονίας των ΗΠΑ (1945-1970)

 Οι Ηνωμένες Πολιτείες ήταν μια ανερχόμενη παγκόσμια δύναμη από τη δεκαετία του 1870, όταν άρχισαν ν' ανταγωνίζονται σταθερά τη Γερμανία για τη διαδοχή της Βρετανίας, που είχε αρχίσει να παρακμάζει ως ηγεμονική δύναμη. Ένας τρόπος για να σκεφτούμε τους δυο παγκόσμιους πόλεμους είναι να τους εκλάβουμε ως έναν ενιαίο, στην πραγματικότητα, τριακονταετή πόλεμο, στον οποίο κύριοι πρωταγωνιστές ήταν οι ΗΠΑ και η Γερμανία. Από αυτή τη σκοπιά, η άνευ όρων παράδοση της Γερμανίας το 1945 σήμανε την ολοκάθαρη νίκη των Ηνωμένων Πολιτειών. Ότι χρειάστηκαν τη στρατιωτική βοήθεια της Σοβιετικής Ένωσης δεν ήταν, από αυτή τη σκοπιά, πιο σημαντικό από το ότι η Βρετανία χρειάστηκε το 1815 τη στρατιωτική βοήθεια της Ρωσίας για να νικήσει τη Γαλλία και να κατακτήσει την ηγεμονική της θέση.

Τούτος ο τριακονταετής πόλεμος ήταν εντελώς καταστροφικός για την υποδομή των χωρών που έπληξε. Το 1945 οι ΗΠΑ ήταν η μόνη βιομηχανική δύναμη που οι φυσικοί της πόροι δεν είχαν πληγεί άμεσα. Ήταν επίσης, με μεγάλη απόσταση από τις υπόλοιπες, η πιο παραγωγική και αποτελεσματική δύναμη της κοσμοοικονομίας, σε τέτοιο βαθμό ώστε μπορούσε ν' ανταγωνιστεί και να ξεπεράσει όλες τις άλλες χώρες, ακόμη και μέσα στις δικές τους εγχώριες αγορές.

Χάρη στην οικονομική τους βάση, οι ΗΠΑ εδραίωσαν την αδιαμφισβήτητη ηγεμονία τους. Δημιούργησαν τους τύπους εκείνους διεθνών δομών που θα εξυπηρετούσαν καλύτερα τις ανάγκες τους, όπως ήταν για παράδειγμα η μετατροπή της Δυτικής Ευρώπης και της Ιαπωνίας σε πολιτικούς δορυφόρους. Αποστράτευσαν εν μέρει τις τεράστιες ένοπλες δυνάμεις τους, αλλά είχαν το πυρηνικό μονοπώλιο και επιπλέον μια αεροπορία που μπορούσε να μεταφέρει τις βόμβες τους σε οποιοδήποτε σημείο της γης. Τον ίδιο καιρό η Νέα Υόρκη γινόταν η πολιτιστική πρωτεύουσα του κόσμου, παραγκωνίζοντας την προηγούμενη πρωτεύουσα, το Παρίσι, σχεδόν σε κάθε πεδίο της τέχνης και της λογοτεχνίας.

Βεβαίως οι ΗΠΑ εξακολουθούσαν ν' αντιμετωπίζουν μια πρόκληση από τη μεριά της Σοβιετικής Ένωσης, που διέθετε πολύ ισχυρή στρατιωτική δομή και μια επιθυμία ίση με των ΗΠΑ να επιβάλει τις ιδεολογικές της προτιμήσεις σε άλλα έθνη. Από την άλλη όμως, κατεστραμμένη από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, η ΕΣΣΔ δεν είχε καμιά διάθεση για στρατιωτική αναμέτρηση με τις ΗΠΑ. Οι δύο χώρες λοιπόν κατέληξαν σε μια συμφωνία, αυτήν που συμβολικά αποκαλούμε Γιάλτα. Συμφωνία που είχε τρία στοιχεία. Πρώτο, ο κόσμος χωριζόταν σε δυο στρατόπεδα, που τα σύνορα τους ορίζονταν από τη θέση των στρατών το 1945. Η Σοβιετική Ένωση έλεγχε το ένα τρίτο του κόσμου, οι Ηνωμένες Πολιτείες τα δύο τρίτα. Η διευθέτηση ήταν πως και οι δύο δυνάμεις θα σέβονταν το στρατιωτικό στάτους κβο και καμιά δεν θα προσπαθούσε ν' αλλάξει αυτά τα σύνορα.

Το δεύτερο κομμάτι της συμφωνίας ήταν οικονομικό. Οι ΗΠΑ είχαν ανάγκη να βοηθήσουν στην ανοικοδόμηση σημαντικών ζωνών της κοσμοοικονομίας, τόσο για να εξασφαλίσουν την πολιτική υποταγή των άλλων εθνών όσο και για να δημιουργήσουν τις εξαγωγικές αγορές που χρειάζονταν. Δεν θεώρησαν όμως πως είχαν συμφέρον να ξαναχτίσουν την ΕΣΣΔ ή τους νέους δορυφόρους της στην ανατολική και κεντρική Ευρώπη. Συμφώνησαν λοιπόν οι δυο χώρες, τα δυο μπλοκ να είναι εν πολλοίς αυτάρκη από οικονομική άποψη. Η Σοβιετική Ένωση δημιούργησε την Κομεκόν για να εξασφαλίσει τη δική της ζώνη, ενώ οι Ηνωμένες Πολιτείες προχώρησαν σε πολλαπλές οικονομικές και χρηματοπιστωτικές διευθετήσεις με τους συμμάχους τους.

Τρίτο, κάθε πλευρά δημιούργησε ισχυρές και σταθερές στρατιωτικές συμμαχίες. Οι ΗΠΑ στηρίχθηκαν στο ΝΑΤΟ και το Αμερικανο-ιαπωνικό Αμυντικό Σύμφωνο, ενώ η ΕΣΣΔ δημιούργησε το Σύμφωνο της Βαρσοβίας. Σκοπός αυτών των στρατιωτικών συμμαχιών δεν ήταν να χρησιμοποιηθούν επιθετικά η μια εναντίον της άλλης, αλλά να διατηρήσουν την ικανότητα, αν χρειαζόταν, ανταπόδοσης των πληγμάτων. Επίσης, να διασφαλίσουν την πλήρη καθυπόταξη των λεγόμενων συμμάχων στις πολιτικές αποφάσεις της Ουάσιγκτον και της Μόσχας. Έτσι, στο τρίτο κομμάτι της συμφωνίας ήταν δεδομένο ότι η μία πλευρά θα περιέλουζε την άλλη με βρισιές στη διαπασών, όχι όμως για να παρακινήσει τους συμμάχους της σε αληθινή δράση εναντίον της άλλης πλευράς, αλλά για να εξασφαλίσει την μη παρέκλιση των συμμάχων από την παραταξιακή γραμμή.

Η συμφωνία τηρήθηκε πολύ καλά από την αρχή του Ψυχρού Πολέμου ως το τέλος του- ανάμεσα στις ΗΠΑ και την ΕΣΣΔ δεν ξέσπασαν εχθροπραξίες. Υπήρξαν βεβαίως μικρές κρίσεις -ο αποκλεισμός του Βερολίνου, ο πόλεμος της Κορέας, η διαμάχη για τα νησιά Κεμόϋ και Ματσού στην Άπω Ανατολή, η Ουγγαρία το 1956, η κρίση των πυραύλων της Κούβας, η Τσεχοσλοβακία το 1968, και το Αφγανιστάν τη δεκαετία του 1980. Όλες όμως κατέληγαν στη διατήρηση του προηγούμενου στάτους κβο. Τα σύνορα των δύο στρατοπέδων παρέμειναν αμετάβλητα ως το 1989. Φυσικά, οι αλαλαγμοί και των δυο πλευρών δεν έπαψαν ποτέ ν' ακούγονται, μολονότι άλλοτε ήταν δυνατότεροι και άλλοτε ηπιότεροι- όμως τελικά ήταν μόνον αλαλαγμοί. Παρόμοια, οι δύο οικονομικές ζώνες έμειναν χωριστές ως τη δεκαετία του 1970, οπότε άρχισε σιγά σιγά το «σοσιαλιστικό» στρατόπεδο να κάνει την είσοδο του στα χρηματοπιστωτικά κι εμπορικά κανάλια της καπιταλιστικής κοσμοοικονομίας.

Μπορούμε να πούμε πως από το 1945 ως το 1970 ήταν η περίοδος της αδιαμφισβήτητης αμερικανικής ηγεμονίας επειδή οι Ηνωμένες Πολιτείες κατόρθωναν, αν αναλογιστούμε όλα τα σημαντικά ζητήματα, να παίρνουν το 95 τοις εκατό από αυτά που ήθελαν στο 95 τοις εκατό των περιπτώσεων. Ωστόσο, υπήρχαν δυο σημεία που μπορούσαν να δημιουργήσουν προβλήματα. Το πρώτο ήταν ότι οι ΗΠΑ τα κατάφεραν τόσο καλά να βοηθήσουν στην ανάκαμψη της Δυτικής Ευρώπης και της Ιαπωνίας ώστε, ως τα μέσα της δεκαετίας του 1960, και οι δύο αυτές ζώνες είχαν λίγο πολύ φτάσει οικονομικά τις Ηνωμένες Πολιτείες, όπως δείχνουν δυο απλά δεδομένα. Πρώτον, τη δεκαετία του 1960 δεν ίσχυε πλέον το ότι οι παραγωγοί των ΗΠΑ μπορούσαν ν' ανταγωνιστούν και να ξεπεράσουν τους Δυτικοευρωπαίους ή τους Ιάπωνες παραγωγούς ακόμη και στις ίδιες τις αγορές της Ευρώπης ή της Ιαπωνίας. Στην πραγματικότητα, ίσχυε τώρα το αντίθετο. Οι Δυτικοευρωπαίοι και οι Ιάπωνες παραγωγοί άρχιζαν τώρα να μπαίνουν στην αμερικανική αγορά. Και δεύτερον, ο υπόλοιπος κόσμος είχε γίνει ζώνη άμεσου ανταγωνισμού ανάμεσα στους παραγωγούς και των τριών ζωνών του Βορρά. Οι ΗΠΑ δεν είχαν πλέον κανένα ιδιαίτερο πλεονέκτημα απέναντι στους συμμάχους τους - και τούτη η εξέλιξη έμελλε να έχει σημαντικές πολιτικές συνέπειες.

Το δεύτερο ήταν η στάση του αναπτυσσόμενου κόσμου. Η αμερικανοσοβιετική συμφωνία ευνοούσε και τα δύο μέρη, αλλά ήταν λιγότερο ευνοϊκή για τις χώρες του αναπτυσσόμενου κόσμου, με αποτέλεσμα, τα πιο μαχητικά κινήματα του αναπτυσσόμενου κόσμου να προωθούν τα δικά τους συμφέροντα. Προς το τέλος αυτής της πρώτης περιόδου είχε γίνει σαφές πως ούτε οι ΗΠΑ ούτε η ΕΣΣΔ μπορούσαν ν' ανακόψουν την ώθηση για εθνική απελευθέρωση στις χώρες του αναπτυσσόμενου κόσμου.

Η παγκόσμια επανάσταση του 1968 σήμανε ένα αποφασιστικό σημείο καμπής τόσο για την αμερικανική όσο και για τη σοβιετική ισχύ στο πλαίσιο του κοσμοσυστήματος. Οι πολλαπλές επαναστάσεις που ξέσπασαν ανάμεσα στο 1966 και το 1970 είχαν δυο κοινά χαρακτηριστικά: όλες κατήγγελλαν την αμερικανική ηγεμονία όσο και τη σοβιετική συνεργία με την αμερικανική ηγεμονία - δηλαδή, τη συμφωνία της Γιάλτας. Συνάμα όμως κατήγγελλαν και τα παραδοσιακά αντισυστημικά κινήματα, που τότε άρχιζαν ν' αποκαλούνται Παλιά Αριστερά.

Την Παλιά Αριστερά την αποτελούσαν τρεις συνιστώσες - τα κομμουνιστικά κόμματα, τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα και τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα. Και οι τρεις αυτές συνιστώσες ενστερνίζονταν μια στρατηγική δύο βημάτων. Πρώτα θα κατακτούσαν την κρατική εξουσία κι έπειτα θ7 άλλαζαν τον κόσμο. Η περίοδος όμως από το 1945 ως το 1968 δοκίμασε σκληρά αυτήν τη στρατηγική. Γιατί σ' αυτήν ακριβώς την περίοδο, ακριβώς την εποχή της αδιαμφισβήτητης αμερικανικής ηγεμονίας, σχεδόν παντού πήραν την κυβέρνηση οι τρεις ποικιλίες των αντισυστημικών κινημάτων που απάρτιζαν την Παλιά Αριστερά. Στο σοβιετικό μπλοκ κυβερνούσαν τα κομμουνιστικά κόμματα, ενώ και στην υπόλοιπη Ευρώπη και τον ευρωπαιογενή κόσμο είχαν πάρει την κυβέρνηση σοσιαλδημοκρατικά κόμματα - αν τα ορίσουμε χαλαρά, έτσι ώστε να συμπεριλάβουμε και το βρετανικό Εργατικό Κόμμα και τους Δημοκρατικούς οπαδούς του Νιου Ντηλ στις ΗΠΑ. Βεβαίως υπήρχε «εναλλαγή» στην εξουσία, αλλά και τα πιο συντηρητικά κόμματα που εναλλάσσονταν με τα σοσιαλδημοκρατικά είχαν και αυτά σχεδόν όλα υιοθετήσει το βασικό συστατικό της σοσιαλδημοκρατικής πολιτικής: το κράτος πρόνοιας.

Οι επαναστάτες του 1968 επικεντρώθηκαν στο δεύτερο βήμα -την αλλαγή του κόσμου- αλλά βρήκαν πολλές ελλείψεις στα καθεστώτα της Παλιάς Αριστεράς. Κατάγγειλαν την Παλιά Αριστερά ότι είχε και αυτή γίνει μέρος του προβλήματος που υποτίθεται πως θα έλυνε. Αυτή η στάση της Παλιάς Αριστεράς τούς έκανε ν' απογοητευτούν από την ιδέα της αναπτυξιοκρατίας (developmentalism), που μέχρι τότε προβαλλόταν ως ο δρόμος που θα οδηγούσε στην παγκόσμια ισότητα. Άλλη γλώσσα χρησιμοποιήθηκε στις ΗΠΑ, άλλη στη Σοβιετική Ένωση και άλλη στα κράτη του αναπτυσσόμενου κόσμου, αλλά η ουσία ήταν παντού η ίδια. Η αναπτυξιοκρατία ήταν η θέση ότι όλα τα κράτη μπορούσαν να «αναπτυχθούν» και ν' αποκτήσουν υψηλό βιοτικό επίπεδο, αρκεί μόνο το κάθε κράτος να θέσπιζε τους κατάλληλους θεσμούς ώστε με τη δράση του να επέτρεπε την «απογείωση» της αναπτυξιακής διαδικασίας. Ακόμη και οι συγκεκριμένες συστάσεις που έδιναν οι ΗΠΑ και η ΕΣΣΔ δεν διέφεραν ουσιαστικά μεταξύ τους: ενισχύστε τον αστεακό τομέα, διευρύνετε την εκπαίδευση, αξιοποιείστε έναν έξυπνο προστατευτισμό, εκμηχανίστε την παραγωγή, και αντιγράψτε τα πρότυπα του ηγετικού κράτους. Το πρόβλημα όμως ήταν ότι η συνταγή δεν τελεσφόρησε.

 Wallerstein Immanuel, Σύγκρουση πολιτισμών;, Θεσσαλονίκη 2011, Θύραθεν, σ. 144-149

http://www.biblionet.gr/main.asp?page=showbook&bookid=164852