Κεφάλαιο γ΄, Η αρμοστεία του Αλέξανδρου Ζαΐμη (18 Σεπτεμβρίου 1906-12 Δεκεμβρίου 1908)

Ευθύς μετά την παραίτηση του Πρίγκιπα Γεωργίου, ο βασιλιάς Γεώργιος Α' υπέδειξε ως νέο Ύπατο Αρμοστή Κρήτης τον Αλέξανδρο Ζαΐμη, πρώην πρωθυπουργό και μετέπειτα Πρόεδρο της Ελληνικής Δημοκρατίας, πολιτικό έμπειρο και άνδρα υψηλού ήθους. Ο Ζαΐμης ανέλαβε τα καθήκοντα του στις 18 Σεπτεμβρίου 1906, με πενταετή εντολή. Ο πρωθυπουργός της Ελλάδας Γ. Θεοτόκης έγραφε στο τηλεγράφημα του στον Πρόεδρο της Κρητικής Βουλής : «δια του διορισμού τον κ. Ζαίμη καθ’ υπόδειξιν της A.M. τον βασιλέως, επετεύχθη εν μέγα βήμα προς την ποθουμένην υπό των Κρητών και παντός τον Έθνους λύσιν του Κρητικού Ζητήματος».

Από τον Ιούνιο του 1906, με κοινή συμφωνία των επαναστατών του Θερίσου και των αντιπροσώπων της Κρητικής Βουλής, είχε συγκροτηθεί η Β' Συντακτική Συνέλευση, με πρόεδρο τον Αντώνιο Μιχελιδάκη. Η Συνέλευση εργάστηκε σύντονα και στις 2 Δεκεμβρίου 1906 υπέβαλε στον Αλ. Ζαΐμη το νέο κρητικό Σύνταγμα. Στο σχετικό διαβιβαστικό έγγραφο ο Αντ. Μιχελιδάκης έγραφε «Υποβάλλω Υμίν εγκλείστως το νέον σύνταγμα, το οποίον εψήφισεν η Β' Συντακτική Συνέλευσις. Η νέα περίοδος εσωτερικής πολιτικής εις την οποίαν εισέρχεται η Κρήτη υπό το νέον κοινοβουλευτικόν πολίτευμα, παρέχει εις απαντάς τους ψηφίσαντος εκλεκτούς του Κρητικού Λαού την ελπίδα, ότι με την πείραν του παρελθόντος και με την πεποίθησιν ότι διανύομεν τον τελευταίον σταθμόν προς το εθνικόν ημών τέρμα, η περίοδος των εσωτερικών κλονισμών παρήλθε και ότι θα αφιερωθώμεν καθ' ολοκληρίαν εις την επιτέλεσιν έργων κοινής ωφελείας και εις την ανύψωσιν τον επιπέδον της ηθικής και κοινοτικής προόδου της νήσου».

Ο Αλ. Ζαΐμης ορκίστηκε πίστη στο νέο σύνταγμα και σχηματίστηκε νέα κυβέρνηση. Ένας άρτιος κρατικός μηχανισμός άρχισε πάλι να λειτουργεί στην Κρήτη. Η οικονομία ανέλαβε γρήγορα, η δημόσια διοίκηση οργανώθηκε, στον τομέα της δικαιοσύνης ψηφίστηκαν νέοι νόμοι, και ιδιαίτερη φροντίδα καταβλήθηκε για τη δημόσια υγεία και την παιδεία, της οποίας υπουργός διορίστηκε τώρα ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Αντώνιος Γιάνναρης. Με ιδιαίτερο διάταγμα, που εκδόθηκε στις 13 Οκτωβρίου 1907, συγκροτήθηκε η Πολιτοφυλακή της Κρήτης, δηλ. ο πρώτος στρατός της νήσου, που εξελίχθηκε γρήγορα σε αξιόλογη στρατιωτική δύναμη, όπως φάνηκε λίγο αργότερα στους Βαλκανικούς Πολέμους 1912 - 13, κατά τους οποίους διαδραμάτισε σημαντικότατο ρόλο.

Τον Ιούλιο 1907 αποσύρθηκε από την Κρήτη ένα μεγάλο μέρος από τα στρατεύματα των Μ. Δυνάμεων, οι οποίες τώρα ανέλαβαν επίσημα την υποχρέωση να εκκενώσουν εντελώς την Κρήτη μέσα σε ένα χρόνο, με μόνη εγγύηση την ασφάλεια των μουσουλμάνων της νήσου. Πράγματι, σε λιγότερο από ένα χρόνο τα ξένα στρατεύματα αποσύρθηκαν και η Κρητική Βουλή εξέδωσε ευχαριστήριο ψήφισμα προς τις Προστάτιδες Δυνάμεις (21 Μαΐου 1908) για τη συμβολή τους στην εξέλιξη του Κρητικού Ζητήματος. Η ύπαρξη μιας άρτια οργανωμένης Κρητικής Πολιτοφυλακής καθιστούσε πια περιττή την παρουσία ξένων στρατευμάτων.

Τα γεγονότα του 1908. Η κατάργηση της Αρμοστείας.

Το 1908 η Κρητική Πολιτεία βρισκόταν σε φάση ραγδαίας ανάπτυξης, με κρατικό μηχανισμό, που λειτουργούσε υποδειγματικά. Δύο σημαντικά εξωτερικά γεγονότα ήρθαν να ταράξουν την κατάσταση και να επηρεάσουν αποφασιστικά την πορεία των κρητικών πραγμάτων: η προσάρτηση της Βοσνίας και της Ερζεγοβίνης από την Αυστρία, και η ανακήρυξη της Βουλγαρίας σε βασίλειο, με ταυτόχρονη προσάρτηση της Ανατολικής Ρωμυλίας (Σεπτέμβριος 1908). Η είδηση δημιούργησε σάλο στην Ελλάδα και στην Κρήτη. Ο πρωθυπουργός της Ελλάδας Γ. Θεοτόκης υπέδειξε στον Πρόεδρο της Κρητικής Βουλής Γ. Παπαμαστοράκη την ανάγκη λαϊκών κινητοποιήσεων, για την κήρυξη της ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα με δημοψηφίσματα. Τα γεγονότα εξελίχθηκαν ραγδαία. Τα μεσάνυκτα της 22 Σεπτεμβρίου 1908 και ενώ ο Ύπατος Αρμοστής Αλ. Ζαΐμης βρισκόταν σε διακοπές στην Αίγινα, οι Χανιώτες πολιτικοί Ελ. Βενιζέλος, Εμμ. Ξηράς, Χ. Πλουμιδάκης και Εμμ. Παπαγιαννάκης, εξέδωσαν προκήρυξη, με την οποία καλούσαν το λαό σε παγκρήτια συγκέντρωση στα Χανιά, για την κήρυξη της ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα. Η προκήρυξη ήταν λιτή και σαφής: «Αγαπητοί συμπατριώται, της Βουλγαρίας ανακηρυχθείσης εις Βασίλειον, ανάγκη αμέσως αύριον να κηρύξωμεν και ημείς την ένωσιν». Πράγματι, το μεσημέρι της 23 Σεπτεμβρίου, σε επιβλητική συγκέντρωση στο πεδίο του Άρεως στα Χανιά, εγκρίθηκε ομόφωνα το πρώτο λαϊκό ψήφισμα της ένωσης. Στις μέρες που ακολούθησαν, εκδόθηκαν σε όλη την Κρήτη ταυτόσημα ψηφίσματα, ενώ, παράλληλα, η επίσημη κυβέρνηση της Κρητικής Πολιτείας εξέδωσε το ακόλουθο ενωτικό ψήφισμα, που δημοσιεύτηκε την επομένη (24 Σεπτεμβρίου) στο «Παράρτημα της Εφημερίδος της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος εν Κρήτη», όπως τιτλοφορήθηκε από την ημέρα αυτή η Εφημερίδα της  Κυβερνήσεως της Κρητικής Πολιτείας: «Η Κυβέρνησις της Κρήτης, διερμηνεύουσα το αναλλοίωτον φρόνημα του Κρητικού Λαού, κηρύσσει την ανεξαρτησίαν της Κρήτης και την ένωσιν αυτής μετά της Ελλάδος, όπως μετ' αυτής αποτελέση αδιαίρετον και αδιάαπαστον Συνταγματικόν Βασίλειον. Παρακαλεί την A.M. τον Βασιλέα ν' αναλάβη την διακυβέρνησιν της νήσου. Δηλοί ότι μέχρι τούτου θέλει συνεχίσει να κυβερνά την Νήσον εν ονόματι της A.M. του Βασιλέως των Ελλήνων, κατά τους νόμους του Ελληνικού Βασιλείου. Εντέλλεται εις τας Αρχάς της νήσου, όπως, συμφώνως τω ψηφίσματι τούτω, εξακολουθήσωσι ν' ασκώσι τα καθήκοντα της υπηρεσίας των». Το ψήφισμα υπογράφει  ο Πρόεδρος Γ. Παπαμαστοράκης και τα μέλη Χ. Πωλογεώργης και Ε. Μοδάτσος.

Την επομένη (25 Σεπτεμβρίου) τα μέλη της Κυβερνήσεως της Κρήτης έδωσαν ενώπιον του επισκόπου Κυδωνιάς και Αποκορώνου όρκο στο όνομα του Βασιλέως των Ελλήνων. Η Κρητική Βουλή με τη σειρά της επικύρωσε τα ψηφίσματα της ένωσης, εξέδωσε επίσης δικό της πανηγυρικό ψήφισμα και προχώρησε στην κατάργηση της Αρμοστείας. Το κρητικό σύνταγμα καργήθηκε και εισήχθη το ελληνικό. Η ελληνική κυβέρνηση υπέδειξε στον Αλ. Ζαΐμη να μην επιστρέψει στην Κρήτη, όπου νέα Προσωρινή Κυβέρνηση (διακομματική) σχηματίστηκε από τους Ελ. Βενιζέλο, Μίν. Πιτυχάκη, Εμμ. Λογιάδη, Χαρ. Πωλογεώργη, με Πρόεδρο τον Αντ. Μιχελιδάκη. Η Ελληνική Κυβέρνηση, για να αποφύγει τις αντιδράσεις της Τουρκίας και τις διεθνείς περιπλοκές, δεν προχώρησε στην επίσημη αναγνώριση της ένωσης και περιορίστηκε σε παρασκηνιακές οδηγίες.

Θεοχάρης Δετοράκης, Ιστορία της Κρήτης, Ηράκλειο 1990, σ. 450-453