Η μάστιγα της Ασίας

Τζορτζ Χόρτον, Η μάστιγα της Ασίας, Το Βήμα, 2009

Η ελληνική απόβαση στη Σμύρνη, Μάιος 1919

[Αριστείδης Στεργιάδης]

[η Σμύρνη όπως ήταν]

Λεπτομέρειες που έγιναν γνωστές μετά την τραγωδία

Η ελληνική απόβαση στη Σμύρνη, Μάιος 1919

Επέστρεψα στη Σμύρνη το 1919, λίγο μετά την απόβαση του ελληνικού στρατού στην πόλη. Καθώς το τουρκικό σχέδιο εξόντωσης τους βρισκόταν σε εξέλιξη πριν από την άφιξη των ελληνικών δυνάμεων, οι χριστιανοί χωρικοί είχαν εκδιωχθεί από ολόκληρη την περιοχή, με μοναδική εξαίρεση την ίδια την πόλη της Σμύρνης. Πολλοί χριστιανοί της περιφέρειας είχαν σκοτωθεί, ενώ τα κτήματα και τα χωριά τους είχαν καταστραφεί. Όσοι επέζησαν, είχαν διασκορπιστεί στα νησιά και την ηπειρωτική Ελλάδα. Μια μεγάλη ομάδα προσφύγων είχε συγκεντρωθεί στην περιοχή της Θεσσαλονίκης, όπου η ελληνική κυβέρνηση είχε κατασκευάσει καταυλισμούς για την υποδοχή τους.

Πολλά έχουν λεχθεί για ωμότητες και σφαγές που διέπραξαν τα ελληνικά στρατεύματα κατά την αποβίβαση τους στη Σμύρνη στις 15 Μαΐου 1919. Στην πραγματικότητα, τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν εκείνη και τις επόμενες δυο τρεις μέρες μεγαλοποιήθηκαν τόσο πολύ, ώστε η κοινή γνώμη έμεινε με την εντύπωση ότι είχαν πολύ μεγαλύτερες διαστάσεις ακόμα και από την οργανωμένη εξόντωση ολόκληρων εθνών από τους Τούρκους. Καμία σημασία δεν φαίνεται να δόθηκε στην ταχεία αποκατάσταση της δημόσιας τάξης από τις ελληνικές αρχές και την άμεση τιμωρία των κυριότερων ενόχων, αρκετών από αυτούς με θάνατο.

Τα πραγματικά γεγονότα, όπως τα πληροφορήθηκα από Αμερικανούς ιεραποστόλους, επιχειρηματίες και άλλους μάρτυρες αναμφισβήτητης αξιοπιστίας, έχουν ως εξής: το βράδυ πριν την απόβαση συναντήθηκαν οι διοικητές των συμμαχικών ναυτικών μονάδων και, όπως με πληροφόρησε άτομο που παραβρέθηκε στη συνάντηση, συζήτησαν το σχέδιο της απόβασης. Ο πληροφοριοδότης μου μου είπε πως ο Αμερικανός Διοικητής ήταν της γνώμης να υπάρξει συνεργασία με τους Έλληνες για την αστυνόμευση διαφόρων τμημάτων της πόλης από ναύτες των συμμαχικών δυνάμεων. Ο Βρετανός συνάδελφος του, όμως, υποστήριζε ότι θα έπρεπε να αφήσουν τους Έλληνες «να κάνουν μόνοι τους όλη τη δουλειά». Η πληροφορία αυτή μου έρχεται από δεύτερο χέρι και δεν μπορώ να τη διασταυρώσω, μου φαίνεται όμως αληθοφανής και πιθανή.

Έτσι κι αλλιώς, η συμβουλή που αποδίδεται στον Αμερικανό ήταν μεν σωστή από πρακτική άποψη, δεν ήταν όμως δυνατό να εφαρμοστεί για προφανείς λόγους: οι Σύμμαχοι δεν ήταν σε θέση να αποβιβάσουν αγήματα γιατί, όπως συνήθως, «ήταν απλοί παρατηρητές». Επίσης, υπήρχε τέτοια αντιζηλία ανάμεσα τους σχετικά με το μέλλον της Μικράς Ασίας, που δεν ήταν δυνατόν να αποφασίσουν μια απόβαση είτε όλοι μαζί είτε ο καθένας ξεχωριστά. Αυτή ήταν και η πρώτη ένδειξη της έλλειψης ομαδικής συμπαράστασης εκ μέρους των Συμμάχων, που προκάλεσε τελικά την ελληνική συμφορά και την καταστροφή της Σμύρνης.

Η όλη ευθύνη της απόβασης ρίχτηκε λοιπόν στους Έλληνες. Η απόβαση τους πραγματοποιήθηκε ανάμεσα σε έναν τουρκικό πληθυσμό που είχε προσβληθεί θανάσιμα και μόνο με την ιδέα της άφιξης ελληνικού στρατού στην πόλη. Παρόμοια προσβολή θα ένιωθαν οι λευκοί κάτοικοι του Mobile, αν η πόλη τους είχε καταληφθεί από στρατεύματα νέγρων. Για τον Τούρκο, ο Έλληνας δεν είναι μόνο «άπιστος σκύλος» αλλά και πρώην σκλάβος.

Καθώς τα ελληνικά στρατεύματα προχωρούσαν προς την κατεύθυνση του Τουρκικού Διοικητηρίου (Konak) που βρισκόταν στην τουρκική συνοικία, άρχισαν να πυροβολούνται από ελεύθερους σκοπευτές. Όπως με πληροφόρησαν πολυάριθμοι αυτόπτες μάρτυρες, όχι αυτόχθονες της Σμύρνης, οι σποραδικοί πυροβολισμοί γρήγορα εξελίχτηκαν σε ομοβροντίες.

Ο υγιεινολόγος του Αμερικανικού Νοσοκομείου, που βρίσκεται στην περιοχή του Konak, μου διηγήθηκε το ακόλουθο περιστατικό: στο άκουσμα των πυροβολισμών, έτρεξε στον κήπο τού νοσοκομείου γιατί φοβήθηκε ότι, αν οι ελεύθεροι σκοπευτές βρίσκονταν εκεί, θα προσείλκυαν ίσως ελληνικά πυρά. Πράγματι, είδε έναν Τούρκο να πυροβολεί σκαρφαλωμένος σε ένα δέντρο της αυλής του νοσοκομείου. Έστρεψε το περίστροφο του κατά πάνω του και τον πρόσταξε να κατέβει κάτω. Ο Τούρκος υπάκουσε. Ο πληροφοριοδότης αυτός είναι Αμερικανός πολίτης, γεννημένος στις Ηνωμένες Πολιτείες και όχι ελληνικής ή αρμενικής καταγωγής.

Οι Έλληνες συγκέντρωσαν έναν αριθμό αιχμαλώτων τους οποίους υποχρέωσαν να παρελάσουν με τα χέρια ψηλά στην προκυμαία, μπροστά στα συμμαχικά και αμερικανικά πολεμικά. Λέγεται ότι τραυμάτισαν με τις ξιφολόγχες τους αρκετούς από τους αιχμαλώτους μπροστά στα μάτια του κόσμου που παρακολουθούσε από τα σπίτια και τα πλοία. Αν και μερικοί Τούρκοι σκοτώθηκαν με τον τρόπο αυτό, δε μπορούμε να μιλήσουμε για σφαγή με το πνεύμα μαζικής εξόντωσης αιχμαλώτων. Η ενέργεια αυτή ήταν δολοφονική, καταδικαστέα και βλακώδης και απόκειται στους Έλληνες να τη δικαιολογήσουν όσο πιο καλά μπορούν.

Με αφορμή τα επεισόδια αυτά, η πόλη ξεσηκώθηκε. Επακολούθησαν ταραχές και σκοτώθηκαν ακόμη μερικοί Τούρκοι. Οι Αμερικανοί αυτόπτες μάρτυρες δίνουν διάφορες εκτιμήσεις για τον αριθμό των νεκρών, που εκτιμούν μεταξύ πενήντα και τριακοσίων ατόμων. Η τελευταία αυτή εκτίμηση είναι υπερβολική. Παράλληλα, τόσο στη Σμύρνη όσο και στις γύρω περιοχές, έγιναν σημαντικές λεηλασίες.

σελ. 91-93

[πάνω]

[Αριστείδης Στεργιάδης]

Ο κ. Στεργιάδης ήταν ένας πολύ αξιόλογος άνθρωπος. Ήταν Κρητικός σαν τον κ. Βενιζέλο, ο οποίος τον είχε επιλέξει προσωπικά για τη θέση του Ύπατου Αρμοστή, που δυσκολότερη δεν είναι εύκολο να φανταστεί κανείς. Είχε πολύ αυστηρή αίσθηση του δικαίου και τον χαρακτήριζε υψηλό αίσθημα καθήκοντος. Ζούσε σαν ερημίτης, δεν αποδεχόταν καμία πρόσκληση και δεν εμφανιζόταν ποτέ σε κοινωνικές εκδηλώσεις. Επιθυμούσε, όπως με πληροφόρησε ο ίδιος, να μη δέχεται φιλοφρονήσεις και να μη δημιουργεί δεσμούς, έτσι ώστε να μπορεί να αποδίδει ίση δικαιοσύνη σε όλους, υψηλά και χαμηλά ιστάμενους. Γρήγορα έγινε γνωστό ότι, όταν εξέδιδε μια διαταγή, είχε την απαίτηση να υπακούεται από όλους.

Θυμάμαι ότι ήμουν παρών σε μία σημαντική λειτουργία στην ορθόδοξη Μητρόπολη, όπου είχαν προσκληθεί οι εκπρόσωποι των διαφόρων δυνάμεων και οι κυριότερες ελληνικές αρχές. Ο Ύπατος Αρμοστής είχε δώσει εντολή ότι η λειτουργία θα έπρεπε να είναι απολύτως θρησκευτική και χωρίς καμία πολιτική χροιά. Δυστυχώς, ο Αρχιεπίσκοπος Χρυσόστομος, ο οποίος δολοφονήθηκε αργότερα από τους Τούρκους, περιέλαβε στο κήρυγμα του κάποια στοιχεία πολιτικής, πράγμα που είχε τη συνήθεια να κάνει. Ο Στεργιάδης, που στεκόταν κοντά του, τον διέκοψε λέγοντας: «Αφού σας είπα ότι δεν θέλω τέτοια πράγματα!»

Ο Αρχιεπίσκοπος κατακοκκίνισε, ξεροκατάπινε, διέκοψε την ομιλία του απότομα με το «Εις το όνομα του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος, Αμήν» και κατέβηκε από το βήμα.

Μια άλλη φορά, ο Ύπατος Αρμοστής βρισκόταν καθ' οδόν προς ένα χωριό του εσωτερικού για να κάνει τα εγκαίνια ενός σχολείου, όταν κάποιος από τη συνοδεία του είπε: «Κυκλοφορούν διάφορες δυσάρεστες ιστορίες για τον ιερέα της περιοχής. Αρνήθηκε, λέει, να τελέσει την κηδεία του παιδιού μιας φτωχής γυναίκας γιατί δεν είχε να του πληρώσει όλο το απαιτούμενο ποσό και έτσι το παιδί θάφτηκε αδιάβαστο».

Ο Ύπατος Αρμοστής δεν φάνηκε να δίνει σημασία, ούτε και εξέφρασε καμία γνώμη. Όταν έφτασε στο χωριό, τον προϋπάντησε μια επιτροπή με τον δήμαρχο, τον ιερέα και άλλους. Μόλις του παρουσίασαν τον ιερέα, ο Στεργιάδης τον χαστούκισε γερά στο πρόσωπο λέγοντας: «Παλιάνθρωπε! Δεν θέλω να σε ξέρω! Αποτελείς ντροπή για την Εκκλησία και το ελληνικό έθνος». «Μα αυτός δεν είναι ο ίδιος ιερέας, Εξοχότατε», εξήγησαν οι παριστάμενοι. «Αυτός είναι καλός άνθρωπος. Τον άλλον τον διώξαμε». «Δώστε του εκατό δραχμές για τους φτωχούς του», είπε ο Αρμοστής στον γραμματέα του και το επεισόδιο έληξε εκεί. Παρά το λάθος, είχε εκφράσει δυναμικά τη γνώμη του για το είδος του ανθρώπου που αντιπροσώπευε ο ένοχος ιερέας.

 Παρά τις ποικίλες δυσκολίες που συνάντησαν και στο μέτρο που έφτανε η επιρροή τους, οι ελληνικές πολιτικές αρχές κατόρθωσαν να δώσουν στη Σμύρνη και σε ένα μεγάλο μέρος της κατεχόμενης περιοχής την πιο μεθοδική, την πιο πολιτισμένη και την πιο προοδευτική διοίκηση που γνώρισε ποτέ κατά τους ιστορικούς χρόνους. Ο κ. Στεργιάδης, ο οποίος, όπως είπαμε, τήρησε μέχρι τέλους την τακτική να τιμωρούνται αυστηρά όλοι οι ελληνικής καταγωγής ένοχοι αδικημάτων κατά της δημόσιας τάξης, έχασε για τον λόγο αυτό όλη του τη δημοτικότητα στη Μικρά Ασία. Όταν έφυγε από τη Σμύρνη μετά την ήττα των ελληνικών στρατευμάτων, οι κάτοικοι της πόλης -που ποτέ δεν του ήταν αφοσιωμένοι- τον γιουχάισαν. Ήταν πράγματι μεγάλος άνδρας και κατέβαλε τεράστιες προσπάθειες για να εκτελέσει ένα υπεράνθρωπο καθήκον. Σήμερα, είναι θύμα της λασπολογίας που πάντα συνοδεύει την αποτυχία. Ιδού μερικές από τις εκπολιτιστικές μεταρρυθμίσεις που εισήγαγε η Ελληνική Διοίκηση στην περιοχή της Σμύρνης:

σελ. 96-98

[πάνω]

[η Σμύρνη όπως ήταν]

Από τα πρώτα πράγματα που βλέπει ο ταξιδιώτης μπαίνοντας στον Κόλπο της Σμύρνης είναι τα «Δυο Αδέλφια». Οι δίδυμες δηλαδή βουνοκορφές που έχουν ακριβώς το ίδιο σχήμα. Στα δεξιά βρίσκεται το αρχαίο φρούριο που βομβάρδισε ο βρετανικός στόλος κατά τον πόλεμο και του οποίου τα κανόνια μπορεί να διακρίνει καθαρά ο κάθε ταξιδιώτης που φτάνει με το ατμόπλοιο. Αμέσως μετά το φρούριο, εμφανίζεται η Σμύρνη στην αγκαλιά ενός λευκού μεγάλου ημικυκλικού όρμου, παρόμοιου με εκείνο της Νεάπολης, με τον οποίο έχει σχεδόν την ίδια ομορφιά. Η πόλη σκαρφαλώνει τις πλαγιές του όρους Πάγος και στεφανώνεται από το αρχαίο τείχος και το φρούριο. Οι συνοικίες και τα προάστια της απλώνονται σε μεγάλη ακτίνα και από τις δύο πλευρές του ημικυκλίου.

Κατά την εποχή της καταστροφής, είναι πιθανό ότι ο αριθμός των κατοίκων της ξεπερνούσε τις πεντακόσιες χιλιάδες. Οι τελευταίες επίσημες στατιστικές ανεβάζουν τον αριθμό στις τετρακόσιες χιλιάδες, από τις οποίες εκατόν εξήντα πέντε χιλιάδες ήταν Τούρκοι, εκατόν πενήντα χιλιάδες Έλληνες, είκοσι πέντε χιλιάδες Εβραίοι, είκοσι πέντε χιλιάδες Αρμένιοι και είκοσι χιλιάδες ξένοι, δηλαδή δέκα χιλιάδες Ιταλοί, τρεις χιλιάδες Γάλλοι, δύο χιλιάδες Βρετανοί και τριακόσιοι Αμερικανοί.

Ο κυριότερος τόπος περιπάτου ήταν η προκυμαία, όπου βρισκόταν το Αμερικανικό Θέατρο, το ωραιότερο κτίριο του είδους του στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, πολλοί κινηματογράφοι, τα καλύτερα ξενοδοχεία, διάφορα σύγχρονα κτίρια γραφείων, καθώς επίσης και οι κατοικίες των πιο πλούσιων εμπόρων, ανάμεσα στους οποίους Έλληνες, Αρμένιοι και Ολλανδοί. Στον ίδιο δρόμο βρισκόντουσαν επίσης πολλά προξενεία, ανάμεσα στα οποία ξεχώριζε το κτίριο της γαλλικής αντιπροσωπείας, το οποίο ήταν κατάλληλο ακόμη και για πρεσβεία.

Οι κατοικίες που ανέφερα ήταν καλόγουστες και περιείχαν θησαυρούς από χαλιά, πανάκριβα έπιπλα, έργα τέχνης και κομψοτεχνήματα ανατολικής τεχνοτροπίας.

Η πόλη ήταν βασικά χωρισμένη σε περιοχές όπου κατοικούσαν οι διάφορες εθνότητες, αν και ο διαχωρισμός αυτός δεν αποτελούσε αυστηρό κανόνα. Η τουρκική περιοχή βρισκόταν στα ανατολικά και νότια της Σμύρνης. Όπως συνηθίζεται σε όλες τις οθωμανικές πόλεις με μεικτό πληθυσμό, κατείχε το υψηλότερο σημείο και εκτεινόταν πάνω στις πλαγιές του Όρους Πάγος, όπου εξακολουθεί να βρίσκεται και σήμερα αφού η τουρκική συνοικία δεν κάηκε. Αρχιτεκτονικά πρόκειται για ένα συνηθισμένο συνονθύλευμα από ετοιμόρροπες καλύβες, με ελάχιστα -αν όχι καθόλου- κτίσματα κάπως καλύτερης κατασκευής. Στην ανατολική πλευρά ήταν συγκεντρωμένοι οι περισσότεροι από τους Εβραίους, ενώ η περιοχή των Αρμενίων βρισκόταν στο βόρειο μέρος και εφαπτόταν της τουρκικής συνοικίας. Η ελληνική περιοχή βρισκόταν βορειότερα της αρμενικής.

Μιλώντας για τον πληθυσμό της Σμύρνης, δεν πρέπει να ξεχνάμε τους «Λεβαντίνους». Οι Αμερικανοί φαίνεται πως δεν γνωρίζουν ποιοι είναι αυτοί οι άνθρωποι στην πραγματικότητα. Ο όρος αναφέρεται συνήθως σε οποιονδήποτε κάτοικο της Εγγύς Ανατολής και υποτίθεται ότι περιέχει κάποιον υπαινιγμό δόλου και καπατσοσύνης στις εμπορικές συναλλαγές. Ο «Λεβαντίνος» όμως είναι στην πραγματικότητα ένας αλλοδαπός, του οποίου οι πρόγονοι εγκαταστάθηκαν στη χώρα μια ή δυο γενιές πριν, που έχει μεγάλη γνώση και ειδικότητα στις εμπορικές και άλλες συναλλαγές της Ανατολής, που μιλά τις ξένες γλώσσες και που μερικοί από τους προγόνους του μπορεί να είχαν παντρευτεί με μέλη της ελληνικής ή της αρμενικής κοινότητας.

Στην αντίληψη του Ανατολίτη, ο πληθυσμός της χώρας αποτελείται από Τούρκους, Έλληνες, Αρμένιους, Εβραίους και Λεβαντίνους. Οι τελευταίοι ευημερούν ιδιαίτερα και υπάρχουν δυο μικρές πόλεις που απέχουν μισή ώρα με το τρένο από τη Σμύρνη, ο Μπουτζάς και ο Μπουρνόβας, όπου κατοικούν κυρίως απόγονοι των Βρετανών, των Γάλλων και των Ολλανδών που εγκαταστάθηκαν στην Εγγύς Ανατολή πριν από εκατό περίπου χρόνια. Αυτές οι δυο κωμοπόλεις είναι πανέμορφες. Πολλές από τις κατοικίες τους είναι επιβλητικές, και τα πάρκα και οι ροδώνες που τις περιτριγυρίζουν δεν έχουν τα όμοια τους σε ολόκληρο τον κόσμο. Οι κάτοικοι τους ζούσαν -ή ζουν, όσοι από αυτούς επέστρεψαν- ζωές βασιλιάδων του εμπορίου. Προστατευόμενοι από το καθεστώς των διομολογήσεων, κατάφεραν να συγκεντρώσουν τεράστιες περιουσίες. Δυσαρεστούνται όταν τους αποκαλούν «Λεβαντίνους» και είναι προσκολλημένοι στην ιθαγένεια των προγόνων τους. Στη διάρκεια του Μεγάλου Πολέμου, οι γιοι τους κατατάχτηκαν με ενθουσιασμό στο στρατό της χώρας καταγωγής τους και τα γερμανικά και τουρκικά κανόνια εισέπραξαν βαρύ φόρο από την πλούσια και κομψή νεολαία του Μπουτζά και του Μπουρνόβα.

σελ. 112-114

[πάνω]

Λεπτομέρειες που έγιναν γνωστές μετά την τραγωδία

Στην Αθήνα, στο Παρίσι, και αργότερα στις Ηνωμένες Πολιτείες, συνάντησα διάφορους αυτόπτες μάρτυρες της μεγάλης τραγωδίας που μου διηγήθηκαν αυτά που είχαν δει. Κατέγραψα τις μαρτυρίες πολλών από τα άτομα αυτά, αποκλείοντας προσεκτικά όλους τους Έλληνες ή Αρμένιους, όχι γιατί είχα την αίσθηση πως οι δηλώσεις τους ήταν αναγκαστικά αναξιόπιστες, αλλά γιατί θα ήταν δυνατό να αμφισβητηθούν ως προερχόμενες από προκατειλημμένες πηγές.

Αμερικανοί εθελοντές των διαφόρων οργανισμών περίθαλψης προσφύγων στέκονταν στο κατάστρωμα ενός πλοίου, που έφυγε από τη Σμύρνη λίγο μετά το Simpson, και μου διηγήθηκαν ότι είδαν έναν άνδρα να ρίχνεται στη θάλασσα και να κολυμπά προς το μέρος τους. Από την προκυμαία, ένας Τούρκος στρατιώτης ύψωσε το όπλο του, στόχευσε και του τίναξε το κεφάλι στον αέρα. Ένας άλλος Αμερικανός, που μου διηγήθηκε την ίδια ιστορία, πρόσθεσε τη λεπτομέρεια ότι ο Τούρκος ύψωσε το τουφέκι του πάνω από τον ώμο ενός Βρετανού ναύτη. Καθηγητές και άλλοι υπάλληλοι της Αμερικανικής Σχολής Θηλέων, μου είπαν ότι είδαν μια κυρία που κατοικούσε στο σπίτι ακριβώς απέναντί τους, να στέκει στο δρόμο περικυκλωμένη από Τούρκους στρατιώτες που τη λήστευαν και της τραβούσαν τα δαχτυλίδια από τα δάχτυλα. Μόλις ολοκλήρωσαν το έργο τους, ένας από αυτούς έκανε πίσω και της έκοψε το ένα χέρι με το σπαθί του. Δεν την ξαναείδε πια κανείς και σίγουρα θα πέθανε από τα τραύματα της.

Αμερικανοί και άλλοι που ήταν στη Σμύρνη μού αφηγήθηκαν πολλές φορές το περιστατικό του ολοκαυτώματος μιας ομάδας κατοίκων της πόλης, ανδρών, γυναικών και παιδιών, που είχαν μαζευτεί πάνω σε μια μαούνα αραγμένη στο λιμάνι και σε πολύ μικρή απόσταση από την προβλήτα, με την ελπίδα ότι κάποια συμμαχική ή αμερικανική ατμάκατος θα τους ρυμουλκούσε σε κάποιο πλοίο και θα τους έσωζε. Οι Τούρκοι τούς πέταξαν πετρέλαιο και τους έκαψαν ζωντανούς. Η Δεσποινίς Emily McCallam, Διευθύντρια του Διακολλεγιακού Ινστιτούτου της Σμύρνης, μου επιβεβαίωσε την τρομερή αυτή ιστορία. Έφτασε στην κακότυχη πόλη το πρωί της 14ης Σεπτεμβρίου 1922, αφού η φωτιά που είχαν ανάψει οι Τούρκοι μαινόταν όλη τη νύχτα. Είδε μερικά απανθρακωμένα πτώματα να πλέουν στο λιμάνι. Όπως την πληροφόρησαν, επρόκειτο για τα πτώματα των ανθρώπων που είχαν αποτεφρωθεί πάνω στη μαούνα.

Ένας σημαίνων Ολλανδός έμπορος της Σμύρνης, που είχε βρει καταφύγιο στη θαλαμηγό του κατά τη διάρκεια της πυρκαγιάς, μου διηγήθηκε ότι, όλη εκείνη την τρομερή νύχτα της 13ης Σεπτεμβρίου, άκουγε από την ακτή φοβερά ουρλιαχτά που σταματούσαν ξαφνικά με έναν περίεργο παφλασμό του νερού. Το άλλο πρωί έμαθε ότι είχαν κοπεί πολλά κεφάλια.

Αν κανείς φρόντιζε να πάρει συνεντεύξεις από τους πρόσφυγες και να καταγράψει τις περιπέτειες τους, θα μπορούσε να γράψει ένα βιβλίο μεγάλου ανθρώπινου ενδιαφέροντος με τις ιστορίες εκείνων που δραπέτευσαν και διασώθηκαν παρά τρίχα και τα απεγνωσμένα, πολυμήχανα τεχνάσματα στα οποία κατέφυγαν. Μια πλούσια γυναίκα με πολυμελή οικογένεια, που την αποτελούσαν μικρά παιδιά, κατάφερε να τα σώσει όλα, μέσα στο συνωστισμό και τον πανικό, δένοντας ένα μακρύ σκοινί γύρω από τη μέση του κάθε παιδιού και τυλίγοντας την άκρη του γύρω από τη δική της. Μία κυρία που ζούσε στα Βουρλά, μια μεγάλη κωμόπολη κοντά στη Σμύρνη, έσωσε την όμορφη κόρη της μεταμφιέζοντας την με δεξιοτεχνία σε άσχημη και ζαρωμένη γριούλα. Μια Αμερικανίδα μού έγραψε ότι το ηλικίας τεσσάρων χρονών κοριτσάκι της που είχε αφήσει στη Σμύρνη με τους παππούδες του και που το θεωρούσε χαμένο, εμφανίστηκε σε ένα από τα ελληνικά νησιά. Στη διάρκεια της σφαγής, το μικρό είχε χωθεί σε έναν ανοιχτό τάφο κι έμεινε εκεί για πολλές ώρες χωρίς τσιμουδιά, ωσότου άκουσε ανθρώπους που μιλούσαν αγγλικά. Τότε τους παρουσιάστηκε μέσα από τον τάφο και σώθηκε από φιλικά χέρια.

σελ. 155-157

[πάνω]