Η φυσιογνωμία της Π. Πόλης στην ιστορία, πολεοδομία, αρχιτεκτονική τυπολογία.

 Η Θεσσαλονίκη μετά το 1912

Οι πληροφορίες που έχουμε για τον πληθυσμό της Θεσσαλονίκης στη διάρκεια της τουρκικής περιόδου της πόλης, οφειλόταν σε κύριο βαθμό στους διάφορους περιηγητές. Οι αριθμοί που αυτοί δίνουν, αν και αναφέρονται πολλές φορές στην ίδια εποχή, διαφέρουν συχνά μεταξύ τους. Αυτό οφείλεται, σ' ένα βαθμό, στο ότι οι αριθμοί αυτοί προκύπτουν από προσωπική εκτίμηση και όχι από κάποια απογραφή, καθώς και στις απότομες πληθυσμιακές μεταβολές εξαιτίας των επιδημιών.

Μια έντονη δημογραφική μεταβολή έχουμε μεταξύ 1830 και 1910, οπότε η πόλη διπλασιάζει τον πληθυσμό της, ο οποίος το 1910 είναι 160.000 κάτοικοι. Οι Τούρκοι από 12.000-15.000 το 1830 γίνονται 40.000 το 1910, και οι κάτοικοι της Πάνω Πόλης, την εποχή αυτή, δεν πρέπει να υπερβαίνουν τις 15.000.

Απ' το 1912 μέχρι το 1922 που έγινε η μικρασιατική καταστροφή, υπήρξαν σημαντικές αλλαγές στην εθνολογική σύνθεση της Μακεδονίας. Το χρονικό λοιπόν αυτό διάστημα έφυγαν απ' τη Μακεδονία, για εγκατάστασή τους στην Τουρκία, 110.000-120.000 Τούρκοι, κυρίως τα έτη 1912, με την προέλαση του ελληνικού στρατού και το 1914, ύστερα από συστηματική προπαγάνδα των νεοτούρκων. (Πρέπει να σημειωθεί ότι στις απογραφές του 1920 των προηγούμενων ετών δε διακρίνονται τα στοιχεία του πληθυσμού κατά φυλές και θρησκεύματα.) Στο ίδιο διάστημα ήρθαν στη Μακεδονία περίπου 120.000 Έλληνες μετά από διωγμούς απ' την Τουρκία και απ' τη μετακίνηση Ελλήνων από τη Νότια Ρωσία και τον Καύκασο. Έτσι, στο συνολικό πληθυσμό της Μακεδονίας, το 1912 οι Έλληνες ήταν το 43% και οι Τούρκοι το 39% (το υπόλοιπο ποσοστό ήταν «βουλγαρίζοντες» και «διάφοροι») και το 1920 ήταν αντίστοιχα το 52% και το 31 %.

Είναι φανερό ότι μεταξύ των Τούρκων που εγκατέλειψαν τη Μακεδονία είναι και κάτοικοι της Πάνω Πόλης, όπως και αντίστοιχα ήρθαν Έλληνες πρόσφυγες και εγκαταστάθηκαν στην Πάνω Πόλη. Δεν υπάρχουν λεπτομερειακά στοιχεία για τις παραπάνω μετακινήσεις πληθυσμών μεταξύ των ετών1912-1922. Πάντως οι Τούρκοι που έφυγαν από όλη την Ελλάδα μεταξύ 1912 και 1922 υπολογίζονται σε 145.000. Όμως, απ' τη δειγματοληπτική έρευνα που έγινε στην Πάνω Πόλη το 1977-και έχει ελεγχθεί ότι το δείγμα είναι αντιπροσωπευτικό-, προκύπτει ότι το 7% περίπου των νοικοκυριών της Πάνω Πόλης, εγκαταστάθηκαν εκεί σ' αυτήν την περίοδο. Μάλιστα, το ποσοστό αυτό αντιστοιχεί περίπου στο 20% όλων των προσφυγικών νοικοκυριών που εγκαταστάθηκαν στην Πάνω Πόλη μέχρι το 1940. Αυτό σημαίνει ότι η περιοχή κατοικήθηκε σε μεγάλο βαθμό από πρόσφυγες που ήρθαν στην Ελλάδα πριν απ' τη μικρασιατική καταστροφή. Όσον αφορά τον τουρκικό πληθυσμό, με τις μετακινήσεις που έγιναν πριν απ' τη μικρασιατική καταστροφή, στη Θεσσαλονίκη δεν υπήρχαν περισσότεροι από 25.000 Τούρκοι από τους οποίους οι μισοί περίπου διέμεναν στην Πάνω Πόλη.

Στις 24 Ιουλίου 1923, έχουμε την υπογραφή της συνθήκης της Λωζάνης. Νωρίτερα όμως, το Γενάρη του 1923 υπογράφηκε ένα «Σύμφωνο» (Convention) για την ανταλλαγή των πληθυσμών μεταξύ των δύο χωρών. Απ' το1922 λοιπόν και μετά παρατηρείται έντονη πληθυσμιακή αύξηση. Με την ανταλλαγή των πληθυσμών, μέχρι το τέλος του 1924 (τελευταία αναχώρηση Τούρκων από τη Θεσσαλονίκη 26.12.1924) κι οι τελευταίοι Τούρκοι αναχώρησαν απ' την πόλη' όλα τα σπίτια τους στην Πάνω Πόλη διατέθηκαν για να στεγάσουν τους 92.000 περίπου πρόσφυγες που έφτασαν εκεί είτε μετά το βίαιο διωγμό τους το 1922, είτε υστερότερα με την ανταλλαγή των πληθυσμών (τελευταία αναχώρηση Ελλήνων απ' την Τουρκία 24.12.1924). Σ' ολόκληρη τη Μακεδονία ήρθαν περίπου 700.000 πρόσφυγες.

Άγις Αναστασιάδης, Πάνος Σταθακόπουλος

(Η Θεσσαλονίκη μετά το 1912, πρακτικά συμποσίου 1-3 Νοεμβρίου 1985, Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης, Δήμος Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1986, σελ. 523-525)