Πληθυσμός. Οι πρόσφυγες (στην Κρήτη)

Γεγονός ιδιαίτερης σημασίας υπήρξε για την Κρήτη η απορρόφηση των προσφύγων της μικρασιατικής τραγωδίας, τον Αύγουστο 1922. Χιλιάδες πρόσφυγες, κυρίως από την περιοχή της Σμύρνης, κατέφυγαν στην Κρήτη, οι περισσότεροι στην περιφέρεια του Ηρακλείου. Ήδη το Σεπτέμβριο 1922, σύμφωνα με τις ειδήσεις και τις περιγραφές των εφημερίδων της εποχής, βρίσκονταν στο λιμάνι και στους δρόμους του Ηρακλείου περισσότεροι από 20.000 πρόσφυγες και σε όλη την Κρήτη περί τους 27.000. Το πρόβλημα της προστασίας και της περίθαλψης των δυστυχισμένων αυτών ανθρώπων είχε καταστεί οξύτατο για τη Γενική Διοίκηση της Κρήτης. Συστήθηκε Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων και άρχισε το δυσχερές έργο της αμέσως από το φθινόπωρο του 1922.

Τον Ιανουάριο 1923 υπογράφηκε η συνθήκη της Λωζάννης, που προέβλεπε και την ανταλλαγή των πληθυσμών. Ολόκληρος ο τουρκικός πληθυσμός της Κρήτης, περίπου 33.000, υποχρεώθηκε να εγκαταλείψει αμέσως το νησί. Στη θέση των μουσουλμάνων, στα σπίτια και στις περιουσίες τους, εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες της Μ. Ασίας. Το σύνολο των προσφύγων, που δέχθηκε η Κρήτη, ήταν 8.270 οικογένειες, 33.900 ψυχές. Εγκαταστάθηκαν κυρίως στις πόλεις και στις πλησιόχωρες περιοχές, όπου είχαν περιοριστεί οι μουσουλμάνοι της νήσου ήδη από τις αρχές του αιώνα. Ελάχιστοι πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν στις επαρχίες, και κυρίως στο Μονοφάτσι.

Με την ανταλλαγή των πληθυσμών ολοκληρώθηκε η ιστορική κάθαρση του πληθυσμού της Κρήτης. Έπειτα από μακρούς αιώνες δουλείας, το νησί βρίσκεται τώρα με πληθυσμό ομοιογενή από εθνική και θρησκευτική άποψη. Όλοι οι κάτοικοι του είναι Έλληνες και χριστιανοί ορθόδοξοι. Υπάρχουν ελάχιστοι Εβραίοι και Αρμένιοι, κυρίως στις πόλεις Ηρακλείου και Χανίων.

Αξιοσημείωτη είναι επίσης η σταθερή αύξηση του κρητικού πληθυσμού. Σύμφωνα με την απογραφή του 1928, το σύνολο του πληθυσμού ήταν 386.427, έναντι 336.151 το 1913. Ο νομός Χανίων είχε 111.513, του Ρεθύμνου 68.180, του Ηρακλείου 138.567 και του Λασιθίου 68.167. Από τις επαρχίες, η μεγαλύτερη σε πληθυσμό είναι η Πεδιάδα, με 32.813 κατοίκους, και η μικρότερη τα Σφακιά, με 4.392.

Θεοχάρη Δετοράκη, Ιστορία της Κρήτης, Ηράκλειο 1990, σ. 466-467