εθνικοδημοκρατικοί οπαδοί του Κονδύλη στη Δράμα του 1924

Το βέβαιο ‘ήταν πάντως ότι τα παρακρατικά σώματα του Κονδύλη περιλάμβαναν ένοπλες ομάδες που, για τις ανάγκες της στιγμής, παρουσιάζονταν σαν «εργάται της Β' Διεθνούς, οι οποίοι κινούνται εντός των πλαισίων των νόμων και καθεστώτων των αστικών [sic!]», αλλά στην πραγματικότητα είχαν φασιστικού τύπου δομή και δράση και βασική τους ασχολία ήταν, πέρα από τη μικροεγκληματικότητα, να τρομοκρατούν την αριστερά. Ο Κονδύλης δικαιολογούσε τη συμβολή του στην ανάπτυξη τους επικαλούμενος τον αντικομμουνισμό. Δηλωμένος σκοπός του Εθνικοδημοκρατικού ηγέτη ήταν να δημιουργήσει μια διαταξική συμμαχία εναντίον της αριστεράς, «όπως η αστική, η αγροτική τάξις και η εργατική η μη κομμουνίζουσα αποτελέσωσιν εν σύνολον ισχυρόν, το οποίον να αντιτάξωσι κατά της ασθενείας της εποχής αυτής, του κομμουνισμού». Όταν μάλιστα κατηγορήθηκε στη βουλή, στην έντονη συζήτηση την οποία θα δούμε παρακάτω, ως υπεύθυνος για μια σειρά από συγκρούσεις που ξέσπασαν στη Δράμα και την Καβάλα τον Νοέμβριο του 1924, διέψευσε πως επιδίωκε οτιδήποτε περισσότερο από την υγιή διαπαιδαγώγηση της νεολαίας και την ένωση σ' έναν ισχυρό συνασπισμό εξουσίας των αστών, των μεταρρυθμιστών εργατών και των αγροτών. Στον δημόσιο λόγο του προτεραιότητα είχαν οι μεταρρυθμίσεις και όχι η καταστολή:

Εγώ, κύριοι, ουδέποτε υπεστήριξα ότι το Κράτος δύναται διά της πιέσεως, διά της φυλακίσεως, διά του φόνου, να εξόντωση τον κομμουνισμόν. Αν ενθυμήσθε πάντες καλώς τους λόγους μου και αν ανεγνώσατε το πρόγραμμα του Εθνικού Δημοκρατικού Κόμματος, θα είδετε ότι δύο ουσιώδη σημεία ετόνισα: Εν ότι πρέπει διά της καταλλήλου διδασκαλίας, διά των καταλλήλων νομίμων οργανώσεων της νεολαίας να προπαγανδίσωμεν την νέαν γενεάν διά να μη την κατάκτηση και αυτήν ο κομμουνισμός [...] Και το άλλο σημείον ήτο τούτο, ότι η αστική τάξις οφείλει να κάμη τας αναγκαίας υποχωρήσεις και να φροντίση, όπως μετά των φιλόνομων εργατών και μετά των αγροτών αποτελέση εν σύνολον, όπως απομόνωση τους κομμουνιστάς και κατορθώση να τους καταστήση ακίνδυνους.

 Εντούτοις, τα πράγματα δεν ήταν τόσο απλά. Η δράση των Εθνικοδημοκρατικών πολύ απείχε από την ειδυλλιακή εικόνα που έδιναν οι δηλώσεις του αρχηγού τους. Στις μαζικές οργανώσεις του κόμματος αυτού συμπεριλαμβάνονταν οι Εθνικές Δημοκρατικές Νεολαίες και η παραστρατιωτική Εθνικιστική Οργάνωσις, δηλαδή «μια δήθεν εθνικιστική πλην φασιστική οργάνωσις», όπως κατάγγελλε ένας βουλευτής, «αποτελούμενη από εκατοντάδος ανδρών οίτινες εστρατολογήθησαν δεν γνωρίζω πώς, ωπλισμενοι μέχρις οδόντων, με ιματισμόν διάφορον εν είδει δειγματολογίου». Η Εθνικιστική Οργάνωσις ήταν φανερό πως είχε την υποστήριξη των τοπικών αρχών και πραγματοποιούσε παρελάσεις στη Δράμα μαζί με τον στρατό. Οι επικεφαλής της ανήκαν προηγουμένως στη Δημοκρατική Ένωση, αλλά όταν αποσχίστηκε απ' αυτήν ο Κονδύλης τον ακολούθησαν συγκροτώντας τον Εθνικό Δημοκρατικό Σύλλογο Δράμας· σύμφωνα μ’ έναν άλλο τοπικό βουλευτή, «η εντύπωσις του λαού Δράμας είναι ότι Εθνικόν Δημοκρατικόν Κόμμα και Εθνικιστική Οργάνωσις έχουν μίαν και την αυτήν υπόστασιν εν Δράμα». Ένας τρίτος βουλευτής, συντηρητικών τάσεων, διευκρίνιζε πως «τα εν Δράμα εθνικά εργατικά σωματεία και οι εθνικοί δημοκρατικοί σύλλογοι και οι μπράβοι είναι εν και το αυτό πράγμα, τα αυτά πρόσωπα».

Στην πραγματικότητα αντέγραφαν καθαρά, στην οργάνωση και την πρακτική τους, τα fasci di combattimento - τις ομάδες κρούσης με τις οποίες ο Μουσσολίνι εδραίωσε σε τοπικό επίπεδο την εξουσία των φασιστών προτού οργανώσει την πορεία στη Ρώμη. Η τοπική δικτατορία που οργάνωσαν οι οπαδοί του Κονδύλη στη Δράμα θύμιζε εντυπωσιακά εκείνες που είχαν στήσει σε διάφορες περιοχές οι ιταλοί φασίστες πριν από την επικράτηση τους σ' εθνική κλίμακα. Όταν απέκτησαν αρκετή δύναμη επέδραμαν στο καπνεργατικό σωματείο Ευδαιμονία, το οποίο έλεγχαν οι κομμουνιστές, «και συνέλαβον τους παρευρεθέντας εντός και εκτός εργάτας, τους οποίους, αφού έδειραν ανηλεώς, τους ωδήγησαν εις τα κρατητήρια της Αστυνομίας και διετάχθη αυθημερόν η δίκη των». Μολονότι οι εργάτες αθωώθηκαν από το δικαστήριο, προσθέτει ένας τοπικός βουλευτής, αντί ν' απελευθερωθούν έμειναν κλεισμένοι «εις τα κρατητήρια της Αστυνομίας ως επικίνδυνοι, και μεταξύ τούτων και γυναίκες, και όχι μόνον αυτό, αλλά ενισχύονται καθημερινώς με νέον ανθρώπινον εργατικόν υλικόν [...] Μεταξύ των εργατών αυτών [...] συνελήφθη και ο έφεδρος υπολοχαγός Δ. Αντωνίου [...] ο οποίος, αφού εδάρη ανηλεώς εις βαθμόν απίστευτον, ως με εβεβαίωσαν, απελύθη εν τέλει με την παρήγορον φράσιν "λάθος εγένετο"». Ο γενικός διοικητής Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, μέλος και αυτός του Εθνικού Δημοκρατικού Κόμματος, επισκέφτηκε λίγο αργότερα τη Δράμα και σύστησε στους ανωτέρους του να ενισχυθούν ακόμη συστηματικότερα από το κράτος οι εθνικιστικές οργανώσεις. Παρ’ όλες αυτές τις καταγγελίες, ο Κονδύλης επέμενε πως «το Εθνικόν Δημοκρατικόν Κόμμα και η Κυβέρνησις Μιχαλακοπούλου δεν ώπλισαν κανένα ούτε με σουγιά». Το υπόβαθρο, όμως, ενός αληθινού φασιστικού εγχειρήματος παρουσίασε ο Παπαναστασίου, ο οποίος κατάγγειλε στη βουλή πως μετά την περιοδεία του νέου υπουργού Εσωτερικών στην Ανατολική Μακεδονία, αρχές φθινοπώρου του 1924,

ήρχισεν η εργασία προς οργάνωσιν εθνικών νεολαιών, εθνικών δημοκρατικών συλλόγων και εθνικιστικών, δηλαδή επιστρατικών οργανώσεων. Από της εποχής εκείνης εμφανίζεται η περίφημος αυτή οργάνωσις, η οποία εσχάτως κατέλυσε το Κράτος εις την Δράμαν [η οποία] έχουσα εις την διάθεσιν αυτής όπλα, τα οποία παρεχωρήθησαν εις αυτήν από την Μεραρχίαν της Δράμας, οργάνωσι[ς] ευρισκομένη εις στενωτάτην επαφήν με την στρατιωτικήν διοίκησιν της Δράμας και με το επιτελικόν γραφείον της Μεραρχίας, επέδραμεν εις το Εργατικόν Κέντρον της Δράμας, κατέλαβεν αυτό, εξεδίωξε τους αποτελονντας το σωματείο τούτο και, αντί αι Αρχαί να καταδιώξουν τους επιδρομείς, κατεδίωξαν και εφυλάκισαν, πρωτοστατούντων εις την σύλληψιν αυτών των επιδρομέων, τους διωχθέντας, έως ότου ήλθεν η δικαστική Αρχή και [...] έδωσεν δίκαιον εις τους πραγματικούς εργάτας και όχι εις τους λεγόμενους εθνικιστάς [...] Αυτή η οργάνωσις των εθνικιστών, περιερχομένη ενόπλως την Δράμαν, συλλαμβάνει πολίτας, εισέρχεται εις τα εργοστάσια και διατάσσει ποίοι εργάται πρέπει να προσλαμδάνωνται εις την εργασίαν και ποίοι όχι, εκβιάζει τους εργάτας να προσχωρήσωσιν εις την οργάνωσιν αυτών και ακόμη περισσότερον πηγαίνει εις τα εμπορικά και βιοτεχνικά καταστήματα και φορολογεί τους εμπόρους και τους βιοτέχνας, υποχρεώνουσα αυτούς εις καταβολήν εισφορών με την δικαιολογίαν ότι η οργάνωσις αυτή υπάρχει προς προστασίαν των συμφερόντων της αστικής τάξεως [...] αυτή η οργάνωσις των λεγομένων εθνικιστών είναι μια δευτέρα εμφάνισις προσώπων απαρτιζόντων το Εθνικόν Δημοκρατικόν Κόμμα εις την Δράμαν [...] την κινεί ένα υποκείμενον ελεεινόν και ύποπτον [ο οποίος] έχει μεταβληθή εις ουσιαστικόν διοικητήν της Δράμας.

Το «υποκείμενο» αυτό, διευκρίνισαν πλήθος πληρεξούσιοι, ήταν κάποιος Εφέσιος, διευθυντής της κονδυλικής εφημερίδας Εθνική Ιδέα της Δράμας, την οποία με απόφαση του διοικητή του Α' Σώματος Στρατού οι αρχές αγόραζαν μαζικά και διένεμαν σε κάθε στρατιωτικό γραφείο και λόχο. Το προφίλ του, χαρακτηριστικό ενός ορισμένου τύπου πρωτεργατών των φασιστικών κινημάτων, θύμιζε τους ρας - τους βίαιους μουσσολινικούς τοπάρχες, πιο διάσημος από τους οποίους ήταν ο Ρομπέρτο Φαρινάτσι, της Κρεμόνας. Στη Δράμα ο Εφέσιος είχε εμφανιστεί λίγο νωρίτερα, μόλις απολύθηκε από τις φυλακές του Παλιού Στρατώνα, συγκεντρώνοντας στο πρόσωπο του τρεις ιδιότητες: «Την ιδιότητα του συμβούλου του πολιτικού συλλόγου του Εθνικού Δημοκρατικού Κόματος και υπό την ιδιότητα αυτήν προέβαινε δημοσία εις ιδρύσεις και άλλων παρομοίων πολιτικών συλλόγων του αυτού κόμματος· δεύτερον την ιδιότητα αρχηγού πολιτοφυλακής [...] και τρίτον την ιδιότητα του αρχηγού των εθνικοφρόνων εργατών». Έτσι, «προέβαινεν εις παντοίους εξοπλισμούς των μελών του κόμματος αυτού και εις παντοίας διαπράξεις εκνόμων πράξεων». Παρουσιαζόταν ως έφεδρος αξιωματικός κι επιστήθιος φίλος του Κονδύλη, ενώ υπηρετούσε στη στρατιωτική ασφάλεια υπό τις διαταγές του Λοχαγού Βασιλάκη, διευθυντή του Β' Γραφείου της Μεραρχίας Δράμας. Με πρωτοβουλία του, κατάγγελλε ένας βουλευτής, «[π]ας όστις δηλοί πίστιν εις το Εθνικόν Δημοκρατικόν Κόμμα εκλαμβάνεται ως προστάτης του σημερινού κοινωνικού καθεστώτος, οδηγείται εις την Μεραρχίαν και οπλίζεται» από τον διοικητή της, μανιακό αντικομμουνιστή κι επίτιμο πρόεδρο των εθνικών σωματείων της Δράμας Στρατηγό Ξύδη. Επιπλέον, ο Εφέσιος συλλάμβανε σαν κομμουνιστές τους προέδρους των αγροτικών συνεταιρισμών και τους δημόσιους υπαλλήλους που ανήκαν στη Δημοκρατική Ένωση, εκβίαζε ιδιωτικές εταιρείες ν' αντικαταστήσουν τους εργάτες τους με όργανα του και καταδίωκε όσους αρνούνταν να προσχωρήσουν στο Εθνικό Δημοκρατικό Κόμμα Ιδιαίτερα στόχευε, όπως είδαμε ήδη, στους πρόσφυγες: «Ελάτε μαζί μας εις τα σωματεία τα εθνικά και θα σας δώσωμεν απόδειξιν διά να εύρετε εργασίαν», έλεγε, στρατολογώντας οπαδούς κυρίως μεταξύ των συμπατριωτών του πρόσφυγα βουλευτή του κόμματος του Μαρσέλου, από τα Σώκια. Αφότου βρέθηκε στην Ελλάδα μπαινόβγαινε στο σπίτι του Κονδύλη στην Αθήνα, πριν από την Καταστροφή όμως είχε αποκτήσει φάκελο στη Χωροφυλακή Σμύρνης ως «σύζυγος ιεροδούλου και εκμεταλλευτής γυναικών, τρις λιποτακτήσας εκ του Ελληνικού Στρατού εν Σμύρνη, παρουσιαζόμενος πάντοτε, ίνα διαφεύγη την στράτευσιν, με έγγραφα ξένης υπηκοότητος [φώναζε "No γκρέκο, Ιταλιάνο", πρόσθετε γραφικά ο Πασσαλίδης], και όργανον ξένης προπαγάνδας».

Αυτές ήταν λοιπόν ορισμένες ενδιαφέρουσες όψεις της πολυσχιδούς προσωπικότητας του βασικού οργανωτή των Εθνικοδημοκρατικών στην ανατολική Μακεδονία.

Σπύρος Μαρκέτος, Πώς φίλησα τον Μουσσολίνι! Τα πρώτα βήματα του ελληνικού φασισμού, Αθήνα, Βιβλιόραμα, 2006, σ. 206-2010