[Η Εξέγερση της Δράμας, 1941]

Την εισβολή των Γερμανών στην Ελλάδα στις 6 του Απρίλη 1941 ακολούθησε συμφωνία ανάμεσα στη Γερμανία και τη Βουλγαρία με την οποία παραχωρούνταν στη δεύτερη η γιουγκοσλαβική Μακεδονία, η Ανατολική Μακεδονία και η Δυτική Θράκη. Μετά την κατάληψη της Δράμας στις 21 του Απρίλη 19412 από τους Βουλγάρους άρχισε προσπάθεια εκβουλγαρισμού του πληθυσμού της περιοχής με σκοπό την ουσιαστική προσάρτηση της στη Βουλγαρία. Λεηλατήθηκαν ναοί και μονές, απελάθηκαν οι Έλληνες παπάδες και λειτουργούσαν Βούλγαροι παπάδες, έκλεισαν τα ελληνικά και άνοιξαν βουλγάρικα σχολεία, η βουλγαρική γλώσσα ήταν υποχρεωτική, έγινε αλλαγή ονομάτων πόλεων, χωριών και οδών, επιβλήθηκαν φόροι στον ελληνικό πληθυσμό και απαγορεύτηκε στους Έλληνες γιατρούς, δικηγόρους και φαρμακοποιούς να ασκούν το επάγγελμα τους. Με τις απελάσεις των Ελλήνων μειώθηκε ο πληθυσμός του Νομού Δράμας κατά 17,27%, αν και ήρθαν από τη Βουλγαρία έποικοι -το 1943 στη Δράμα ήταν εγκαταστημένοι 15.033 Βούλγαροι. Αυτή η κατάσταση δεν μπορούσε να αφήσει ασυγκίνητους τους αριστερούς της Δράμας οι οποίοι άρχισαν να οργανώνουν την αντίσταση κατά του Βούλγαρου κατακτητή.

Η Εξέγερση της Δράμας το Σεπτέμβρη του 1941 εντάσσεται στα πλαίσια της απόφασης -στα τέλη του Ιούνη του 1941- του Γραφείου Μακεδονίας-Θράκης (Μακεδονικό Γραφείο) του ΚΚΕ για αντίσταση στη Μακεδονία. Η απόφαση αυτή αποσκοπούσε στην οργάνωση αντίστασης κατά των ξένων κατακτητών -Γερμανών, Ιταλών και Βουλγάρων- αλλά και στην παροχή έμμεσης βοή. θειας στη Σοβιετική Ένωση που είχε δεχτεί επίθεση από τη Γερμανία στις 22 του Ιούνη 1941. Ήδη στις 10 του Ιούλη 1941 συγκροτήθηκε η πρώτη ομάδα ανταρτών Οδυσσέας Ανδρούτσος στην περιοχή της Νιγρίτας με επικεφαλής, από το Σεπτέμβρη, τον Θανάση Γκένιο (Λασσάνη) αλλά και τον Αύγουστο στην περιοχή του Κιλκίς η ομάδα Αθανάσιος Διάκος με επικεφαλής τον Χρήστο Μόσχο (καπετάν Πέτρο). Αυτές οι δύο αντάρτικες ομάδες άρχισαν την ένοπλη δράση στις αρχές του Σεπτέμβρη6. Παράλληλα, στα μέσα Ιούλη ή στις αρχές του Αυγούστου, με εντολή του Μακεδονικού Γραφείου ανέβηκαν 70-75 αντάρτες στο ΤσαλΝταγ (όρη Λεκάνης) με αρχηγό τον Μιχάλη Γεωργιάδη (Σπάρτακο) από το Νικηφόρο και υπαρχηγό τον Πέτρο Παστουρματζή (Κίτσο) από τη Δράμα.

Η προετοιμασία για την εξέγερση στην περιοχή της Δράμας με καθοδηγητή το μέλος του Μακεδονικού Γραφείου και γραμματέα της ΠΕ Δράμας του ΚΚΕ Παντελή Χαμαλίδη (Αλέκο) άρχισε τον Ιούλη του 1941, όταν έφτασε στη Δράμα. Η απόφαση και η προετοιμασία για την Εξέγερση συζητήθηκαν σε συσκέψεις στη Δράμα και σε χωριά της περιοχής -Δοξάτο, Χωριστή, Προσοτσάνη, Άγιο Αθανάσιο. Στις συσκέψεις αυτές διατυπώθηκαν προβληματισμοί από στελέχη των τοπικών οργανώσεων του ΚΚΕ για την οργάνωση άμεσης ένοπλης δράσης. Τα μέλη της ΑΕ Δράμας του ΚΚΕ, την οποία μετέτρεψε ο Χαμαλίδης σε επαναστατική, από την αρχή αντέδρασαν στην πρόωρη εξέγερση και υποστήριξαν ότι έπρεπε να πληθύνουν τις αντάρτικες ομάδες και ανάλογα με την εξέλιξη του πολέμου να προγραμματίσουν τη δράση τους. Ο Χαμαλίδης όμως υποστήριξε ότι: Οργανώνουμε επανάσταση, πάρτε το απόφαση και απείλησε ότι όποιος αντιδράσει, θα τουφεκιστεί. Μια σημαντική σύσκεψη πραγματοποιήθηκε στις 15 του Σεπτέμβρη στην Ηλιοκώμη, όπου συναντήθηκαν μέλη του Μακεδόνικου Γραφείου, ο πρώτος γραμματέας Παρασκευάς Δράκος (Μπάρμπας), ο δεύτερος γραμματέας Απόστολος Τζανής (Κωστάκης), ο γραμματέας της ΠΕ Καβάλας του ΚΚΕ Θεόκλητος Κρόκος (Μιχάλης), ο γραμματέας της ΠΕ Δράμας του ΚΚΕ Παντελής Χαμαλίδης (Αλέκος), ο γραμματέας της ΠΕ Νιγρίτας του ΚΚΕ Μωυσής Πασχαλίδης (Γρηγόρης), ο Λάμπρος Μαζαράκης και άλλοι. Η ημερομηνία -28 προς 29 του Σεπτέμβρη 1941- για την εξέγερση καθορίστηκε στις 26 αυτού του μήνα σε σύσκεψη στη Δράμα και είναι άγνωστο αν συμμετείχαν -πλην του Χαμαλίδη- άλλα μέλη του Μακεδονικού Γραφείου.

[…]

Από την 29η του Σεπτέμβρη, οι Βούλγαροι προέβησαν σε μαζικές συλλήψεις και εκτελέσεις στη Δράμα και σε χωριά του Νομού, όπως επίσης και στις πρωτεύουσες και σε χωριά των Νομών Σερρών και Καβάλας. Συνολικά τα θύματα από τις σφαγές των Βουλγάρων ήταν 2.140, 1.547 θύματα στο Νομό Δράμας, 483 θύματα στο Νομό Σερρών και 110 θύματα στο Νομό Καβάλας. Την 29η του Σεπτέμβρη μετά τη μαζική στρατολόγηση συγκεντρώθηκαν στο Τσαλ Νταγ 1.200 περίπου αντάρτες, αλλά παρουσιάστηκαν προβλήματα στον επισιτισμό και στον εξοπλισμό τους επειδή στο βουνό κατέφυγαν και άμαχοι. Επίσης, οι Βούλγαροι άρχισαν τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις και διέλυσαν τις αντάρτικες ομάδες στο Παγγαίο και στο Τσαλ Νταγ.

Σύμφωνα με τη δεξιά βιβλιογραφία, οι βουλγαρικές κατοχικές αρχές συνεργάστηκαν με τους Έλληνες κομμουνιστές της Δράμας για να ξεσπάσει εξέγερση και να δικαιολογήσουν σφαγές κατά του ελληνικού πληθυσμού της περιοχής με σκοπό την αλλοίωση της εθνολογικής σύστασης της Ανατολικής Μακεδονίας. Από την άλλη πλευρά, η αριστερή βιβλιογραφία δέχεται ότι η Εξέγερση ήταν μία ηρωική αλλά πρόωρη ενέργεια -επειδή η καθοδήγηση της ΚΟ Δράμας του ΚΚΕ πιθανόν παραπλανήθηκε από φήμες για εξέγερση στη Βουλγαρία. Την άποψη ότι η Εξέγερση της Δράμας δεν ήταν προβοκάτσια νομίζω ότι ενισχύουν τα παρακάτω επιχειρήματα.

Οι Έλληνες κομμουνιστές θα μπορούσαν να συνεργαστούν με τους Βούλγαρους κομμουνιστές, εξαιτίας της διεθνιστικής αλληλεγγύης, όχι όμως και με τους Βούλγαρους φασίστες που κατέκτησαν την πατρίδα τους και ασκούσαν διώξεις κατά των Βούλγαρων συντρόφων τους. Επίσης, οι ηγέτες της Εξέγερσης συνελήφθησαν και εκτελέστηκαν από τους Βουλγάρους ή σκοτώθηκαν σε μάχες, άρα δεν είναι δυνατόν να συνεργάστηκαν με τις βουλγαρικές αρχές. Τα μέλη του Μακεδόνικου Γραφείου Παρασκευάς Δράκος (Μπάρμπας), Απόστολος Τζανής (Κωστάκης), Μωυσής Πασχαλίδης (Γρηγόρης) και Λάμπρος Μαζαράκης επιχείρησαν να περάσουν το Στρυμόνα αλλά σκοτώθηκαν έξω από την Παλαιοκώμη στις αρχές του Οκτώβρη του 1941, ενώ ο Παντελής Χαμαλίδης (Αλέκος) σκοτώθηκε στις 20 του Μάη 1942 στο Παραλίμνιο Σερρών.

Οι βουλγαρικές αρχές πιθανόν είχαν πληροφορίες ή γνώριζαν ότι υπάρχει κινητικότητα ή ότι προετοιμάζεται κίνημα στην περιοχή της Δράμας. Αν όμως είχαν διαβρώσει με κατασκόπους το κίνημα, οι επιθέσεις των εξεγερμένων θα ήταν αναμενόμενες, ενώ στην πραγματικότητα αιφνιδίασαν τις βουλγαρικές δυνάμεις, άρα δεν ήταν ελεγχόμενες. Επίσης, η Εξέγερση επικεντρώθηκε στην περιοχή της Δράμας και δεν οργανώθηκε έτσι ώστε να κηρυχτεί ή να εξαπλωθεί σε ολόκληρη την Ανατολική Μακεδονία και τη Θράκη. Οι διώξεις και οι σφαγές από τους Βουλγάρους εντοπίζονται, κυρίως, στην περιοχή όπου προκλήθηκε η Εξέγερση, άρα αν υπήρχε η πρόθεση να εκτοπιστεί ο ελληνικός πληθυσμός της Ανατολικής Μακεδονίας και της Θράκης λόγω της Εξέγερσης, οι Βούλγαροι έπρεπε να προκαλέσουν μικρές και ελεγχόμενες εξεγέρσεις σε ολόκληρη την υπό την κατοχή τους περιοχή και όχι μόνον στη Δράμα. Παράλληλα, οι απελάσεις και οι διωγμοί των Ελλήνων από τις βουλγαροκρατούμενες περιοχές είχαν αρχίσει πριν την Εξέγερση, μετά την είσοδο των βουλγαρικών στρατευμάτων κατοχής στην Ανατολική Μακεδονία και τη Θράκη, άρα οι Βούλγαροι δεν περίμεναν να σκηνοθετήσουν κίνημα για να έχουν πρόφαση. Από την άλλη πλευρά, η απόφαση του Μακεδονικού Γραφείου του ΚΚΕ αφορούσε την οργάνωση της αντίστασης στη Μακεδονία, άρα εξεγέρσεις έπρεπε να οργανωθούν από το ΚΚΕ και στις άλλες περιοχές και όχι μόνον στη Δράμα. Ο ενθουσιασμός όμως του καθοδηγητή της Εξέγερσης και γραμματέα της ΠΕ Δράμας του ΚΚΕ Χαμαλίδη πιθανόν οδήγησε στην εκδήλωση της Εξέγερσης ανοργάνωτα και χωρίς συντονισμό με τις άλλες περιοχές της Μακεδονίας, όπου δεν παρατηρήθηκαν πρόωρες κινητοποιήσεις και εξεγέρσεις. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι οι εξεγερμένοι, και κυρίως οι κομμουνιστές, της Δράμας συνεργάστηκαν με τους Βούλγαρους κατακτητές. Οι αγνές προθέσεις των Ελλήνων, κομμουνιστών και μη, που εξεγέρθηκαν αγωνιζόμενοι να ελευθερώσουν την περιοχή τους εκφράζονται από έναν αντάρτη που πήρε μέρος στην Εξέγερση της Δράμας, τον Βαγγέλη Σιμιτσή: Εμένα δεν με ενδιαφέρει αν ήταν προβοκάτσια ή όχι. Εμείς φτιάχναμε αγώνα και πιστεύαμε.

Νικόλαος Θ. Γεωργιάδης, Οι αγώνες της αριστεράς στην περιοχή της Δράμας, Δράμα 2006, σ. 19-21 και 23-25

[ΕΛΑΣ και εθνικιστές, 1944]

Το Νοέμβρη του 1944 οι εθνικιστές ενισχύονταν με Βούλγαρους φασίστες και Πομάκους, ενώ παράλληλα σκότωναν, λήστευαν και τρομοκρατούσαν τους κατοίκους του 7ου Συνοριακού Τομέα και επιτίθονταν τη νύχτα κατά τμημάτων του ΕΛΑΣ Δράμας και της ΕΠ στα φυλάκια των προαστίων της Δράμας, όπως στο Γυμνάσιο Αρρένων στις 30 του Νοέμβρη. Ο λαός της Δράμας, όταν πληροφορήθηκε τη στρατολόγηση Βουλγάρων φασιστών και Πομάκων αλλά και την αποστολή βαρέως οπλισμού στους εθνικιστές από τους Άγγλους, διαμαρτυρήθηκε με συλλαλητήριο στις 27 του Νοέμβρη και στράφηκε κατά του Κυβερνείου (του σημερινού κτιρίου της Εθνικής Τράπεζας), των γραφείων της ΑΣΔΑΜΘ. Την επόμενη ημέρα έφτασε αεροπορικώς στη Δράμα ο επιτελάρχης του στρατηγού Σκόμπυ ταξίαρχος Σπρίνχολ. Σε σύσκεψη, στην οποία πήραν μέρος από την 6η Μεραρχία του ΕΛΑΣ ο στρατιωτικός διοικητής Νίκος Σιγανός και ο επιτελάρχης Κώστας Κωνσταντάρας (Λογοθέτης), ο αρχηγός της Βρετανικής Συμμαχικής Αποστολής ταξίαρχος Κεϊνμπόιντ κατηγόρησε για τα γεγονότα αυτά, παραβλέποντας τα αίτια, το στρατιωτικό διοικητή Γιώργο Γλύπτη και τον καπετάνιο Θωμά Πάλλα (Κόζιακα) του 26ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ.

Επειδή οι εθνικιστές προκαλούσαν με τις ενέργειες τους αλλά υπήρχε η πληροφορία ότι οι Άγγλοι θα έστελναν από τη Θεσσαλονίκη στη Δράμα στις 3 ή 4 του Δεκέμβρη ταξιαρχία της 4ης Ινδικής Μεραρχίας (1.200 στρατιώτες) με 7 τεθωρακισμένα", η 6η Μεραρχία του ΕΛΑΣ αποφάσισε να αφοπλίσει τους εθνικιστές. Η έγκριση από την ΟΜΜ του ΕΛΑΣ για τη διάλυση των τμημάτων των εθνικιστών ήρθε στην 6η Μεραρχία στις 28 του Νοέμβρη. Το βράδυ της επόμενης ημέρας καθορίστηκε το επιχειρησιακό σχέδιο της 6ης Μεραρχίας του ΕΛΑΣ. Την 1η του Δεκέμβρη τα τέσσερα συντάγματα της 6ης Μεραρχίας του ΕΛΑΣ -το 21ο, το 25ο, το 26ο και το 81ο- θα επιτίθονταν κατά των θέσεων των εθνικιστών στο Νικηφόρο -το 25ο και το 26ο-, στη Μικρόπολη, τον Ξηροπόταμο και την Πετρούσα αλλά και προς την Καλλίφυτο και το Νικηφόρο -το 21ο- και στο Παρανέστι -το 81ο. Οι δυνάμεις των εθνικιστών του Φωστηρίδη (Αντών Τσαούς) με τις ενισχύσεις από τα Τάγματα Ασφαλείας ανέρχονταν σε 4.000 άνδρες περίπου, ενώ η 6η Μεραρχία του ΕΛΑΣ διέθετε 5.500-6.500 αντάρτες και παρέταξε αρχικά 4.600 αντάρτες αλλά και 425 αντάρτες -ένα εμπειροπόλεμο τάγμα το οποίο έστειλε η ΟΜΜ του ΕΛΑΣ σιδηροδρομικώς στο Φωτολίβος και έπειτα στη Δράμα στις 2 του Δεκέμβρη. Οι μάχες ανάμεσα στον ΕΛΑΣ και τους εθνικιστές διεξήχθησαν σε τρεις φάσεις, 1-4 του Δεκέμβρη η πρώτη, 4-7 του Δεκέμβρη η δεύτερη και 7-17 του Δεκέμβρη η τρίτη.

Την 1η του Δεκέμβρη οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ επιτέθηκαν αιφνιδιαστικά κατά των θέσεων των εθνικιστών από την Κάτω Βρόντου και τη Μικρόπολη μέχρι την Καλλίφυτο, το Νικηφόρο και το Παρανέστι και αργότερα συνέκλιναν στην περιοχή ανάμεσα στην Καλλίφυτο και το Νικηφόρο. Το 21 ο αρχικά απωθήθηκε από υπέρτερες δυνάμεις των εθνικιστών στη Μικρόπολη, τον Ξηροπόταμο, την Πετρούσα και την Καλλίφυτο. Στις 2 του Δεκέμβρη οι εθνικιστές επιχείρησαν ανεπιτυχώς να καταλάβουν τη Δράμα. Επίσης, το 81ο από το Παρανέστι έφτασε στις 3 του Δεκέμβρη στο Νικηφόρο, όπου το 25ο και το 26ο ύστερα από διήμερη συμπλοκή συνέλαβαν εκατοντάδες εθνικιστές. Παράλληλα, οι εθνικιστές ηττήθηκαν στον Ξηροπόταμο και την Πετρούσα από το 21ο, το οποίο κατευθύνθηκε προς την Καλλίφυτο το απόγευμα της 3ης του Δεκέμβρη για να συναντηθεί με το 25ο, το 26ο και το 81ο. Οι αντάρτες του ΕΛΑΣ έτρεψαν σε φυγή τους εθνικιστές οι οποίοι απέφυγαν την κύκλωση και κατευθύνθηκαν προς το Λιβαδερό. Οι απώλειες του ΕΛΑΣ κατά την πρώτη φάση των συγκρούσεων ήταν 150 και των εθνικιστών 500.

Στις 4 του Δεκέμβρη, ενώ οι εθνικιστές είχαν εγκαταλείψει τις οχυρές τους θέσεις, έφτασε στη Δράμα η αγγλική φάλαγγα από τη Θεσσαλονίκη με 7 τεθωρακισμένα, αλλά δεν πήρε μέρος στις μάχες για να βοηθήσει τους εθνικιστές. Κατά τη διάρκεια της δεύτερης φάσης των επιχειρήσεων τρεις φάλαγγες ανταρτών του ΕΛΑΣ στράφηκαν κατά των εθνικιστών και διασκόρπισαν τις δυνάμεις τους στο Λιβαδερό. Κατά την τρίτη φάση των επιχειρήσεων αιχμαλωτίστηκαν και αφοπλίστηκαν 2.000-2.500 ή 2.700 εθνικιστές, μεταξύ των οποίων ο Παπαθανασίου και άλλοι 17 αξιωματικοί αλλά και Βούλγαροι, και αφέθηκαν ελεύθεροι, ενώ μικρές ομάδες των εθνικιστών έμειναν στα δάση.

Νικόλαος Θ. Γεωργιάδης, Οι αγώνες της αριστεράς στην περιοχή της Δράμας, Δράμα 2006, σ. 87-91