ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος, 1943-1949 [Α]

Α

βιογραφικά του Άρη Βελουχιώτη

ο Μάγερς και η αγγλική πολιτική

ο Ζέρβας και ο βασιλιάς

η αγγλική πολιτική και η αντίσταση

βιογραφικά του Άρη Βελουχιώτη

Η οικογένεια του Άρη ανήκει στη φιλελεύθερη αστική τάξη που υφίσταται από πολλές δεκαετίες τις διάφορες περιπέτειες της αντιμοναρχικής αντιπολίτευσης. Ο πατέρας του είναι δικηγόρος• η Ρούμελη, το βουνό, η πληρότητα της αγροτικής ζωής τον εμπνέουν περισσότερο από την ανολοκλήρωτη αστική τάξη της Ελλάδας, που είναι ταυτόχρονα αποκλεισμένη από τον κοσμοπολίτικο κύκλο που κινείται γύρω από το Παλάτι, και αποξενωμένη από τη λαϊκή μάζα. Ο Άρης αρχίζει να σπουδάζει γεωπονία και έρχεται σε επαφή με τους επαναστατικούς κύκλους του Κ.Κ.Ε., που βρίσκεται στο ξεκίνημα του. Από τη στιγμή που αρχίζει τη στρατιωτική του θητεία, «γεύεται» την εμπειρία των μεθόδων καταπίεσης. Στο «κάτεργο» του Καλπακιού, ο νεαρός Κλάρας αποκτά τη φήμη του ανυποχώρητου ατίθασου.

Το 1929,23 ετών, γίνεται ένας από τους ηγέτες της Κομμουνιστικής Νεολαίας. Το Κόμμα την εποχή εκείνη αριθμεί τρεις χιλιάδες μέλη. Η ζωή ενός στελέχους στην Ελλάδα, είναι πριν απ' όλα η φυλακή και η εξορία. Τα στελέχη της γενιάς του και της επόμενης, θα περάσουν ένα μεγάλο μέρος της νιότης τους και της ώριμης ηλικίας τους σαπίζοντας σ' αυτές τις φυλακές και τις εξορίες: έτσι ο Άρης πέρασε 45 ημέρες φυλακή το 1929.

Τον επόμενο χρόνο, ένας καβγάς ξεσπάει μεταξύ διαδηλωτών και αστυνομικών. Ο Άρης βαριά τραυματισμένος ρίχνεται στη φυλακή: δύο μήνες.

Δεν είναι παρά η αρχή. Ύστερα από μερικούς μήνες ελευθερίας, ξανασυλλαμβάνεται και στη συνέχεια εξορίζεται στη Γαύδο, ένα νησί με ενδημικούς ελώδεις πυρετούς, ξεχασμένο στα νότια της Κρήτης.

Έντεκα άνθρωποι αποβιβάζονται σ' αυτή την άκρη της Ελλάδας. Μεταξύ τους βρίσκεται κάποιος Ανδρέας Τζίμας. Μακεδονικής καταγωγής, είναι κι αυτός βουνίσιος. Καλλιεργημένος και πιο εκλεπτυσμένος από τον Άρη γνωρίζει πέτρα με πέτρα το μεγαλύτερο μέρος της ηπειρωτικής Ελλάδας. Με λεπτά χείλη και αδρό προφίλ συνδυάζει μια μεγάλη ευαισθησία με μια τεράστια δύναμη χαρακτήρος. Ανάμεσα στους δύο εκτοπισμένους αναπτύσσεται βαθιά φιλία, που αργότερα θα παίξει χωρίς αμφιβολία ρόλο στη δημιουργία μιας πραγματικής κάστας του βουνού, στα πλαίσια του Κ.Κ.Ε.

Η βόρεια ακτή της Γαύδου, όπου σαπίζουν οι έντεκα εξόριστοι, είναι γεμάτη κουνούπια. Αν θελήσεις να πας να εγκατασταθείς στην άλλη πλευρά του νησιού, για ν' αποφύγεις την ελονοσία, πρέπει να υποστείς νέα δοκιμασία. Τα τρόφιμα πρέπει να μεταφέρονται με τα πόδια διασχίζοντας όλο το πλάτος του νησιού κάθε φορά που ο καιρός επιτρέπει σ' ένα καράβι να ταξιδέψει από την Κρήτη στη Γαύδο. Ο Άρης αναλαμβάνει τη διοίκηση της ομάδας. Από δω και μπρος δεν υπάρχει περίπτωση γι' αυτούς να υποκύψουν στην ελονοσία ή να μείνουν αδρανείς. Αποφασίζει να μεταφέρει το στρατόπεδο στη νότια ακτή και να δημιουργήσει μόνιμες εγκαταστάσεις. Μέσα σε λίγες βδομάδες το «ανάκτορο της Γαύδου» ξεπετιέται μέσα από τους βράχους. Κάθε βράδυ, αφού τους έχει ξεπατώσει στη δουλειά του γιαπιού κι έχει τελειώσει με τη μεταφορά των τροφίμων, τους προτείνει ένα σπαρτιάτικο μπάνιο στη θάλασσα, ό,τι καιρό και να κάνει και σ' όλη τη διάρκεια του χρόνου. Σπάνια αμφισβητούνται οι προτάσεις του Άρη. Σ' όλη αυτή την περίοδο, η εξορία της Γαύδου δεν θα εξασθενήσει κανένα κορμί και δεν θα τσακίσει καμιά θέληση.

1932. Ο Άρης επιστρέφει στην Αθήνα. Όχι για καιρό. Θα γνωρίσει διαδοχικά τις φυλακές πολιτικών κρατουμένων του Συγγρού, του Αιγίου και του Αγίου Ευστρατίου.

Τέσσερις Αυγούστου 1936. Ο Γεώργιος Β', ελέω Βρετανών βασιλιάς της Ελλάδας, γόνος των Γλύξμπουργκ, εξ αίματος συγγενής των Χοεντζόλερν, κάτω από τη διπλή κηδεμονία, οικονομική και πολιτική, της Αγγλίας και της Γερμανίας, συντρίβει το φιλελεύθερο δημοκρατικό κίνημα που μόλις είχε αρχίσει να εμφανίζεται στη χώρα. Εγκαθιδρύει τη δικτατορία του στρατηγού Ιωάννη Μεταξά. Είναι η αρχή του άνευ προηγουμένου κυνηγητού των κομμουνιστών. Εκτός από τις άλλες εξεζητημένες μεθόδους ανάκρισης της αστυνομίας, η μεγαλύτερη καινοτομία των δυνάμεων καταστολής οφείλεται στον υπουργό Ασφαλείας, τον Μανιαδάκη. Πρόκειται για ιερή εξέταση. Οι πολιτικοί κρατούμενοι θα αφεθούν ελεύθεροι, αν απαρνηθούν την πίστη τους. Αν υπογράψουν μια δημόσια δήλωση μετανοίας. Αντίγραφο του πρωτοκόλλου της δήλωσης κοινοποιείται σ' όλες τις αρχές του χωριού του δηλωσία. Η δημοσίευση των δηλώσεων, αληθινών ή ψεύτικων» των δηλωσιών επιτρέπει στον Μανιαδάκη να δηλητηριάσει ως τα τρίσβαθα τους όλες τις οργανώσεις του Κόμματος. Δημιουργεί μια δικιά του Κεντρική Επιτροπή του Κ.Κ.Ε. Εκδίδονται ταυτόχρονα στην παρανομία δύο Ριζοσπάστες χωρίς να είναι συχνά εύκολο να διακρίνει κανείς ποιος από τους δύο εκπορεύεται από τις υπηρεσίες Ασφαλείας.

Ο Άρης συλλαμβάνεται στο τέλος του 1936. Το 1937, κατά τη διάρκεια μιας μεταγωγής από τις φυλακές της Αίγινας στην Αθήνα, δραπετεύει. Σύντομα ξανασυλλαμβάνεται, καταδικάζεται σε τέσσερα χρόνια φυλακή και ξαναστέλνεται στην Αίγινα και από κει στην Κέρκυρα.

Είναι εκεί που τον Ιούλιο του 1939 ξαφνικά υπογράφει την περίφημη δήλωση μετανοίας και γίνεται δηλωσίας.

Το γεγονός αυτό σημαδεύει τον Κλάρα. Πριν γίνει Άρης Βελουχιώτης θα ονομαστεί Μιζέριας. Η εντολή είναι κατηγορηματική: ένας κομμουνιστής δεν επιτρέπεται να υποκύψει. Το μαρτυρολόγιο της ηθικής αντίστασης στα σωματικά βασανιστήρια του Μανιαδάκη καθιστά την απόφαση αυτή αμετάκλητη. Παρ' όλα αυτά, ο Άρης έχει παραβεί τη διαταγή. Υπάρχει μια ρωγμή στον μύθο του, ένα κουσούρι που θα δυσκολέψει στο μέλλον την αποφασιστική του ικανότητα και θα τον εμποδίσει για πολύ καιρό να εκδηλώσει την αντίθεση του στην επίσημη γραμμή του Κόμματος. Πολλές φήμες κυκλοφορούν για τους λόγους που τον ώθησαν να υπογράψει τη δήλωση. Μεταξύ των άλλων αναφέρεται η ιστορία μιας αρραβωνιαστικιάς που βασανίστηκε μπροστά στα μάτια του. Αλλά όσο είναι δυνατόν να προβλέψει κανείς τις αντιδράσεις του ανθρώπου που υπόκειται στους βασανισμούς που προηγούνται από την υπογραφή της δήλωσης, φαίνεται μάλλον απίθανο ότι ένας άνδρας σαν τον Άρη υπέκυψε γι' αυτό τον λόγο. Εδώ άλλοι, που ούτε το παρελθόν ούτε το μέλλον τους μας επιτρέπει να τους εξομοιώσουμε από την άποψη του κουράγιου και της αντοχής με τον Βελουχιώτη, δεν υπέκυψαν. Η πλειονότητα αυτών που έσπασαν -οι δηλωσίες αυτές της εποχής- απομακρύνθηκαν οριστικά από τον αγώνα. Ο Άρης βγαίνει από τη φυλακή μόνο και μόνο για να ξαναρχίσει ένα λυσσώδη αγώνα.

Είναι χαρακτηριστικό ότι, την ίδια εποχή, ο Νίκος Ζαχαριάδης, γενικός γραμματέας της Κ.Ε. του Κ.Κ.Ε., διατάζει ένα φυλακισμένο στέλεχος, τον Μιχαηλίδη, να υπογράψει δήλωση για να βγει και να αποκαταστήσει επαφή με τους έξω. Είναι επομένως ενδεχόμενο ότι ο Άρης παρέβη την εντολή εκτελώντας διατεταγμένη υπηρεσία. Ο θάνατος του, το 1945, και η στάση του Ζαχαριάδη απέναντι του αφήνουν το θέμα ανοιχτό. Είναι ακόμα ενδεχόμενο, πράγμα που είναι και πιθανότερο, ότι ενέργησε απλούστατα με δική του πρωτοβουλία, κρίνοντας πιο χρήσιμο να

ξαναρχίσει τη δράση παρά να προσθέσει έναν επιπλέον μαρτυρά στον κατάλογο των θυμάτων του Μανιαδάκη.

Dominique Eudes, Οι καπετάνιοι, ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος, 1943-1949, Αθήνα 1975, Εξάντας, σ. 19-22

πάνω

ο Μάγερς και η αγγλική πολιτική

Ο Ζέρβας, με τη Βρετανική Αποστολή στο πλευρό του, είναι ισχυρός. Ξέρει ότι μπορεί να περιμένει μια προνομιακή υποστήριξη από το Κάιρο και τορπιλίζει τη σύσκεψη, δηλώνοντας ότι δεν αντιμετωπίζει την ενοποίηση παρά μόνο κάτω από τη δική του αποκλειστική διοίκηση.

Στον «χρυσοφόρο δρόμο» της υποταγής και της αποκλειστικής συνεργασίας με τους Άγγλους, ο Ζέρβας δεν αργεί να ξεπεραστεί κι ο ίδιος από τις ύποπτες μανούβρες των χορηγών του. Μερικές μέρες μετά τη συνάντηση του με τον Άρη, πέφτει στα χέρια του ένα εμπιστευτικό σημείωμα, προερχόμενο από το 2ο Γραφείο του εξόριστου βασιλιά, που προορίζεται για δύο μοναρχικούς λοχαγούς που πολεμούν στις γραμμές του. Η εντολή τους είναι να «καλλιεργήσουν εγκάρδιες σχέσεις με τον Ε.Δ.Ε.Σ., άψογες σχέσεις με τον Ε.Λ.Α.Σ., αλλά να προκαλούν με όλα τα μέσα διαφωνίες και συγκρούσεις ανάμεσα στον Ε.Λ.Α.Σ. και τον Ε.Δ.Ε.Σ.».

Τα βρετανικά συμφέροντα στην Ελλάδα μετά τον πόλεμο συνδέονται στενά με τα συμφέροντα της δυναστείας των Γλύξμπουργκ, μοναδικής εγγύησης για τη στήριξη των μισοφεουδαρχικών δομών του βασιλείου. Ο Ζέρβας, παρά την παλιά δημοκρατική του ετικέτα, θέλει κυρίως να κάνει καριέρα. Ο μηχανισμός έχει στηθεί.

Στις αρχές του 1943, ο Μάγερς, που ήρθε σαν εθελοντής για το σαμποτάζ του Γοργοπόταμου, δεν επιστρέφει στην Αίγυπτο. Αναλαμβάνει μια καινούργια αποστολή: να συναντήσει τους αρχηγούς των πολιτικών κομμάτων και να ενισχύσει την ένοπλη αντίσταση. Ο Τσώρτσιλ ερωτοτροπεί αυτή την εποχή με το σχέδιο της απόβασης στα Βαλκάνια και αρχίζει να ενδιαφέρεται από πιο κοντά για το πολιτικό πρόβλημα της Ελλάδας.

Την πρώτη κιόλας βδομάδα του Γενάρη, ο Γούντχαουζ στέλνεται στην Αθήνα, ενώ ο Μάγερς μένει κοντά στον Ζέρβα,

Ο γίγαντας του S.O.E. διατρέχει τα τελευταία χιλιόμετρα ζαρωμένος κάτω από τις θέσεις ενός μικρού λεωφορείου και μπαίνει ανεμπόδιστα στην πρωτεύουσα.

Παίρνει επαφή με τον αρχηγό του Κόμματος των Φιλελευθέρων, Σοφούλη, και του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος, Παπανδρέου. Ενθαρρυντικά λόγια και πλατωνικές δημηγορίες.

Τελικά, ζητά να έρθει σ' επαφή με τους υπεύθυνους του Ε. Α.Μ.

Η συνάντηση πραγματοποιείται σ' ένα σπίτι της Κολοκυνθούς.

Το Ε.Α.Μ. εκπροσωπούν ο Σιάντος, ο Τσιριμώκος, σοσιαλιστής δικηγόρος, μέλος της Κεντρικής Επιτροπής του Ε.Α.Μ., και ο Τζίμας. Ο Γούντχαουζ, που μιλά άπταιστα τα νέα ελληνικά, μπαίνει αμέσως στην ουσία του θέματος:

- Έρχομαι με διαταγή του Γενικού Στρατηγείου μου που είναι στο Κάιρο, να σας ζητήσω μιαν ακόμα μεγαλύτερη προσπάθεια στον τομέα της ένοπλης αντίστασης. Συνεργαζόμαστε στενά με τον βασιλιά σας, τον οποίο έχουμε την πρόθεση να αποκαταστήσουμε στον θρόνο του.

Δύσκολα θα μπορούσε κανείς να είναι σαφέστερος όσον αφορά τη γενική γραμμή της αγγλικής πολιτικής στην Ελλάδα.

Dominique Eudes, Οι καπετάνιοι, ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος, 1943-1949, Αθήνα 1975, Εξάντας, σ. 42-43

πάνω

ο Ζέρβας και ο βασιλιάς

ΤΗΝ ΗΠΕΙΡΟ, ο Μάγερς δεν «φείδεται, προσπαθειών» για να κάνει τον Ζέρβα να προχωρήσει στον δρόμο που χάραξαν οι διπλωμάτες του Καΐρου.

Ο Ναπολέων των ορέων διεξήγαγε μια νικηφόρα μάχη εναντίον δύο ταγμάτων Ιταλών αλπινιστών. Πήρε από τον εχθρό ένα σημαντικό οπλοστάσιο, αλλά εκείνο που κυρίως δίνει τροφή στην υπεροψία του είναι οι τακτικές αποστολές των Άγγλων.

Επεισόδια δημιουργούνται ανάμεσα στις μονάδες του Ε.Δ.Ε.Σ. και του Ε.Λ.Α.Σ. με την ευκαιρία κάθε ρίψης με αλεξίπτωτα. Συχνά οι λογαριασμοί ρυθμίζονται με τον πιο δαπανηρό τρόπο.

Η αυξανόμενη δύναμη του Ε.Λ.Α.Σ. από την άλλη πλευρά του Αχελώου, πείθει οριστικά τον Ζέρβα ότι πρέπει να ακούει προσεχτικότερα τις υποδείξεις του Μάγερς. Μια διακήρυξη από μέρους του υπέρ του βασιλιά θα του εξασφάλιζε αν όχι το μονοπώλιο της επίσημης βρετανικής αναγνώρισης, τουλάχιστον μια αισθητή αύξηση της υλικής βοήθειας του Καΐρου, σε βάρος του Ε.Λ.Α.Σ.

Ο Μάγερς του ψιθύρισε στ' αφτί ότι δεν θα ήταν άσχημο, σαν στρατιωτικός αρχηγός των εθνικών ομάδων της Ηπείρου, να στείλει ένα ευχετήριο τηλεγράφημα στον βασιλιά με την ευκαιρία των γενεθλίων του.

Ο Ζέρβας, ο δημοκράτης, στέλνει στο Λονδίνο όχι ένα αλλά δύο τηλεγραφήματα. Στο δεύτερο, εκφράζει πολύ περισσότερα από απλές ευχές:

«Όχι μόνο θα ήμουν διατεθειμένος να δεχθώ τον βασιλέα Γεώργιο, αν αυτή ήταν η ελεύθερα εκφρασμένη θέληση του λαού, αλλά θα τον δεχόμουν επίσης και στην περίπτωση που η θέληση αυτή

θα ήταν αντίθετη, αν για γενικότερους λόγους η παλινόρθωοη κρι¬όταν απαραίτητη».

Ο Γούντχαουζ σχολιάζει στις αναμνήσεις του: «Η διακήρυξη αυτή μπορεί να ερμηνευθεί είτε σαν εκδήλωση ενός αναίσχυντου καιροσκοπισμού ή σαν εκδήλωση μιας χωρίς όρους πίστεως».

Αλλά ο Ε.Δ.Ε.Σ. παραμένει στη βάση του βαθιά δημοκρατικός και οι φιλοφροσύνες του αρχηγού του δεν δεσμεύουν ακόμη παρά μόνο τον ίδιο.

Dominique Eudes, Οι καπετάνιοι, ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος, 1943-1949, Αθήνα 1975, Εξάντας, σ. 75-76

πάνω

η αγγλική πολιτική και η αντίσταση

Ο Μάγερς, κάτω από τη γενειάδα του, που θυμίζει Βυζαντινό άγιο, γίνεται όσο πιο Άγγλος μπορεί και καταφεύγει σε μια ακαμψία σύμφωνη με το πρωτόκολλο. Ο διερμηνέας μεταφράζει:

- Οφείλω να σας μεταβιβάσω μια νότα της κυβερνήσεως της Αυτής Μεγαλειότητος της Μεγάλης Βρετανίας. Παρακαλώ σηκωθείτε να σας την ανακοινώσω.

Ο Τζίμας κι ο Σαράφης σηκώνονται. Ο Άρης απλώνει τα πόδια, βουλιάζει στην πολυθρόνα του και συνεχίζει να γεμίζει την πίπα του.

Ο Μάγερς σταματά. Δεν τολμάει ν' αντικρίσει τον Άρη και στρέφεται εξουθενωμένος προς τον Τζίμα, που δεν κρίνει σκόπιμο να τον υποστηρίξει.

- Αρχίστε.

Κάθε φράση κόβεται κι επαναλαμβάνεται από τον διερμηνέα.

- Η κυβέρνηση της Αυτής Μεγαλειότητος επιφυλάσσει στον εαυτό της το δικαίωμα, σε περίπτωση που ο Ε.Λ.Α.Σ. συνεχίσει να διαλύει τις άλλες αντιστασιακές ομάδες, να πάρει όλα τα αναγκαία μέτρα για την επάνοδο και υποστήριξη της εννόμου τάξεως στην Ελλάδα.

Τη στιγμή που ο Σαράφης είναι μπροστά, το τελεσίγραφο μοιάζει με κοροϊδία. Αλλά ο Μάγερς συνεχίζει. Ζητά απ' τον Ε.Λ.Α.Σ. να δηλώσει ρητώς ότι θα διακόψει κάθε είδους παραταξιακό αγώνα και θ' αναγνωρίσει την εξουσία του Στρατηγείου της Μέσης Ανατολής.

Του απαντά ο Τζίμας, ενώ ο Άρης νιώθει μια βουβή ικανοποίηση.

- Υποστηρίξαμε τον Ψαρρό και τον Κωστόπουλο, όταν δημιουργούσαν τις ομάδες τους. Ήμασταν έτοιμοι να συνεργαστούμε αδελφικά μαζί τους. Αυτοί όμως, αντί να χτυπήσουν τον εχθρό, χτύπησαν εμάς. Επιπλέον, η Μεγάλη Βρετανία τους ευνόησε, σε σχέση με μας πάντα, και ποτέ δεν τήρησε τις υποσχέσεις που έδωσε στον Ε.Λ.Α.Σ. ότι θα τον βοηθήσει με όπλα και πολεμοφόδια. Αυτή είναι η πρώτη μας απάντηση. Η Κ.Ε. του Ε. A.M. είναι η μόνη αρμόδια για να δώσει μια οριστική απάντηση στις προτάσεις σας.

Στην ανεπίσημη συζήτηση που ακολουθεί, οι τρεις άνθρωποι του Ε.Λ.Α.Σ. εκδηλώνουν τα παράπονα τους, γιατί οι Άγγλοι υποστηρίζουν μια μοναρχία που αποκρούεται αποφασιστικά από τη μεγάλη πλειοψηφία του λαού.

Το όνειρο της θεαματικής δημιουργίας «εθνικών ομάδων» διαλύεται. Ο Μάγερς, για να εκπληρώσει την αποστολή του, αναγκάζεται να αναγνωρίσει ντε φάκτο την εξουσία του Ε.Λ.Α.Σ. Συντάσσει ένα μήνυμα για το S.O.E. Μετά την κατάρρευση του «μεγάλου σχεδίου» του, εκθέτει σ' αυτό μερικές αλήθειες που αργότερα θα του κοστίσουν ακριβά.

Φτάνει στο σημείο να δηλώσει ότι οι Άγγλοι πρέπει να ταχθούν όσο το δυνατό πιο γρήγορα υπέρ των ελευθέρων εκλογών για τη μορφή του Συντάγματος, οι οποίες θα διεξαχθούν με την εποπτεία των Συμμάχων αμέσως μετά την Απελευθέρωση και θα εκφράζουν καθαρά την πρόθεση των Άγγλων να μην επιβάλουν την επιστροφή του βασιλιά.

Προσθέτει ότι, αν δεν παρέμβουν με μια τέτοια διακήρυξη, το Ε.A.M. θα συνεχίσει να δυσπιστεί για τις προθέσεις των Συμμάχων κι αυτός, ο Μάγερς, πολύ λίγες ευκαιρίες θα έχει να ασκήσει έναν οποιονδήποτε έλεγχο σ' αυτή την οργάνωση.

Πέρα από την αποτυχία του «μεγάλου απολιτικού σχεδίου» του, εδώ και μερικές μέρες ο Μάγερς ανακάλυψε κι αυτός την αλήθεια του βουνού. Ταξίδεψε πολλές μέρες μέσα από περιοχές που ελέγχει απόλυτα και διοικεί ο Ε.Λ.Α.Σ. κι αυτό τον ανάγκασε να αναθεωρήσει αισθητά τις απόψεις του.

Dominique Eudes, Οι καπετάνιοι, ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος, 1943-1949, Αθήνα 1975, Εξάντας, σ. 85-86

πάνω