Η ιστορία της Εβραϊκής Κοινότητας Θεσσαλονίκης

μια πρόταση διδασκαλίας από το Yad Vashem

Σκεπτικό

Ένα από τα πιο σημαντικά στοιχεία του Ολοκαυτώματος είναι το κενό που άφησαν πίσω τους οι Εβραίοι που δολοφονήθηκαν. Είναι αδύνατο να συλλάβει κανείς αυτό το κενό, αλλά είναι τουλάχιστον δυνατό να το γνωστοποιήσουμε. Η Εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης είναι μια από τις εβραϊκές κοινότητες της Ευρώπης που καταστράφηκαν ολοκληρωτικά κατά το Ολοκαύτωμα (το 94% των μελών της δολοφονήθηκαν). Το μάθημα αυτό παρέχει τα εργαλεία για να γνωρίσουμε στους μαθητές αυτή τη χαμένη κοινότητα.

Μια από τις βασικές αρχές της εκπαιδευτικής αντίληψης του Γιαντ Βασέμ είναι ότι κάθε αναφορά στο Ολοκαύτωμα πρέπει να περιλαμβάνει αναφορές σε ανθρώπους. Προσφέροντας στους μαθητές πληροφορίες για συνομήλικούς τους εβραίους, που ζούσαν στη Θεσσαλονίκη πριν τον πόλεμο, το μάθημα αυτό δίνει τη δυνατότητα στα παιδιά να γνωρίσουν ανθρώπους με σάρκα και οστά, και όχι ανώνυμα θύματα. Μαθαίνοντας για τους ανθρώπους που συμμετείχαν στα ιστορικά γεγονότα, οι μαθητές αποκτούν μια πληρέστεροι εικόνα για το ποιοι ήταν αυτοί, αποφεύγοντας την παγίδα των στερεοτύπων, ενώ συγχρόνως μπορούν ευκολότερα να ταυτιστούν μαζί τους.
Διαβάζοντας το σχέδιο μαθήματος θα διαπιστώσετε ότι το μάθημα ζητά από τον εκπαιδευτικό να χρησιμοποιήσει μια διεπιστημονική μέθοδο που σκοπό έχει να συμβάλει στο να γίνει πληρέστερη, τόσο η επαφή με το συγκεκριμένο θέμα, όσο και η διδακτική εμπειρία γενικότερα. Η ενότητα αυτή μπορεί να διδαχθεί στα πλαίσια του μαθήματος της Ιστορίας, της Λογοτεχνίας ή και άλλων ακόμη. Μπορεί επίσης ν’ αποτελέσει μέρος μιας εργασίας για την Εβραϊκή Κοινότητα της Θεσσαλονίκης και το Ολοκαύτωμα. Μπορείτε επίσης να χρησιμοποιήσετε μόνο το σκελετό του μαθήματος και πάνω του να βασίσετε ένα μάθημα για κάποια άλλη από τις εβραϊκές κοινότητες της Ελλάδας που χάθηκαν στο Ολοκαύτωμα.

1. Εισαγωγή: Το παρακάτω κείμενο (ή άλλο παρόμοιο) μπορεί να αποτελέσει έναυσμα για την παρουσίαση του θέματος.

Λιμάνι της Θεσσαλονίκης

Το κείμενο αυτό γράφτηκε από τον Γιτζάκ Μπεν-Τσβι το 1910:

«Όποιος δεν έχει δει τη Θεσσαλονίκη το Σαμπάτ δεν έχει δει τη δύναμη των ανθρώπων του Ισραήλ στη Διασπορά. Από το βράδυ της Παρασκευής, πριν βασιλέψει ο ήλιος, κάθε κίνηση έχει σταματήσει στο λιμάνι. Σα να έχει δοθεί σύνθημα, όλοι οι εβραίοι ναυτικοί -που τα πλοία και οι βάρκες τους γεμίζουν τα νερά του λιμανιού- αρχίζουν να κωπηλατούν προς τη στεριά, να μαζεύουν τα πανιά, τα κουπιά και τα δίχτυα τους.

Σαμπάτ! Τα πλοία που έρχονται από την Ευρώπη πρέπει να προσαρμόσουν την πορεία τους ανάλογα με την εβραϊκή ημέρα ανάπαυσης, και να φροντίσουν ώστε ούτε η άφιξη ούτε η αναχώρησή τους να μην συμπέσουν με το Σαμπάτ.

Μαζί με τους ναυτικούς και οι ψαράδες πηγαίνουν σπίτια τους για την ημέρα της ανάπαυσης. Οι αχθοφόροι, οι αμαξάδες και οι εργάτες της στεριάς, όλοι τους Ισραηλίτες, βιάζονται να πάνε σπίτι κι ολόκληρο το λιμάνι ετοιμάζεται για το Σαμπάτ».

Ερωτήσεις:

Τι μαθαίνουμε για τη δημογραφική κατάσταση στη Θεσσαλονίκη κατά τα τέλη του 19ου αιώνα;

Γιατί το λιμάνι ήταν κλειστό τα Σάββατα; Τι γνωρίζετε για τα εβραϊκά έθιμα και παραδόσεις;

Πιστεύετε ότι η δημογραφική πραγματικότητα που επικρατούσε στη Θεσσαλονίκη (όπου οι εβραίοι αποτελούσαν το μεγαλύτερο ποσοστό του πληθυσμού) χαρακτήριζε πολλές άλλες εβραϊκές κοινότητες σε μεγάλες πόλεις της Ευρώπης;  

2. Βασικό ιστορικό πλαίσιο: εισαγωγικές ερωτήσεις γι αυτό το κεφάλαιο: Σε κάποιες ιστορικές περιόδους οι εβραίοι αποτέλεσαν το μεγαλύτερο τμήμα του πληθυσμού της Θεσσαλονίκης. Πώς συνέβη αυτό; Πότε έφτασαν στην πόλη οι εβραίοι και υπό ποιες συνθήκες;

Βασικά στοιχεία για τα οποία πρέπει να δώσετε λίγες σύντομες πληροφορίες στους μαθητές:

· Η Θεσσαλονίκη ήταν υπό Οθωμανική κυριαρχία από το 1430 ω ς το 1911.

· Στην πόλη υπήρχε εβραϊκή κοινότητα ήδη από την ίδρυσή της το δεύτερο αιώνα π.Χ. Τα μέλη της κοινότητας αυτής ήταν εβραίοι που μιλούσαν ελληνικά. Αργότερα μεταφέρθηκαν από τους Οθωμανούς στην Κωνσταντινούπολη. Σε όλη την ιστορία της, η Θεσσαλονίκη αποτελούσε πόλο έλξης για εβραίους από διάφορες περιοχές, λόγω της γεωγραφικής (και επομένως και οικονομικής) της θέσης. Ωστόσο, η εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης διαμορφώθηκε οριστικά ως αποτέλεσμα της μαζικής εγκατάστασης εβραίων που είχαν εκδιωχθεί από την Ισπανία το 1492. Ο σουλτάνος καλωσόρισε τους εβραίους θεωρώντας ότι η εγκατάστασή τους στη Θεσσαλονίκη θα ήταν ιδιαίτερα επικερδής για τους εξής λόγους: α) αποτελούσαν μια τεράστια δεξαμενή εργατικού δυναμικού. β) Κάποιοι από αυτούς ήταν ήδη έμπειροι έμποροι με διεθνείς επαφές. γ) Πολλοί από αυτούς ήταν τεχνίτες.

· Ως τη δεύτερη δεκαετία του 20ού αιώνα, οι εβραίοι της Θεσσαλονίκης αποτελούσαν τη μεγαλύτερη πληθυσμιακή ομάδα στην πόλη. Από μια απογραφή του 1913 προκύπτουν τα ακόλουθα στοιχεία: σε σύνολο πληθυσμού 157.889 ανθρώπων, περίπου 45.867 αναφέρονται ως «Οθωμανοί», δηλαδή κυρίως μουσουλμάνοι. Οι εβραίοι ήταν 61.439, ενώ ως έλληνες αναφέρονται λιγότεροι από 40.000. Οι αριθμοί αυτοί μεταβλήθηκαν δραματικά, καθώς πρόσφυγες από τον Πόντο και τη Μικρά Ασία συνέρρευσαν στην πόλη κατά τη διάρκεια της επόμενης δεκαετίας. Η μεγάλη πυρκαγιά του 1917 προκάλεσε σημαντικές καταστροφές στις εβραϊκές συνοικίες και συνέβαλε στην πληθυσμιακή μεταβολή.

3. Γνωρίζοντας τους εβραίους των αρχών του 20ού αιώνα. Για να μάθουμε περισσότερα για την κοινότητα αυτή και τους ανθρώπους της στις αρχές του εικοστού αιώνα, όταν η Θεσσαλονίκη είχε ήδη γίνει μέρος του Ελληνικού κράτους, θα «συναντήσουμε» κάποια από τα μέλη της.

4. Το Ολοκαύτωμα: Η περίοδος του Ολοκαυτώματος εξετάζεται εν συντομία από τους μαθητές του Γυμνασίου. Για τους μαθητές του Λυκείου μπορεί να γίνει μια πιο διεξοδική μελέτη. Συνιστούμε να αναφέρετε τα παρακάτω σημεία-κλειδιά:

· Στις 6 Απριλίου 1941, ο Χίτλερ κήρυξε πόλεμο κατά της Ελλάδας και την κατέκτησε. Η Ελλάδα διαιρέθηκε σε τρία μέρη: στο πρώτο (στο οποίο περιλαμβανόταν και η Αθήνα) διοικούσαν οι ιταλοί, το δεύτερο δόθηκε στη Βουλγαρία, ενώ το τρίτο, που περιλάμβανε μεγάλο μέρος της βόρειας Ελλάδας και τη Θεσσαλονίκη, ήταν υπό Γερμανική διοίκηση.

· Στις 11 Ιουλίου 1942, οι Γερμανοί συγκέντρωσαν στην Πλατεία Ελευθερίας στη Θεσσαλονίκη εννιά χιλιάδες άρρενες εβραίους, τους οποίους υπέβαλαν σε δημόσιο εξευτελισμό. Πολλοί από αυτούς στάλθηκαν για καταναγκαστική εργασία. Κάποιοι από τους τελευταίους απελευθερώθηκαν με αντάλλαγμα λύτρα που πλήρωσε η εβραϊκή κοινότητα της πόλης.

· Στα τέλη του 1942, καταστράφηκε το εβραϊκό νεκροταφείο με πρωτοβουλία του Δήμου Θεσσαλονίκης.

· Το 1943, οι εβραίοι της Θεσσαλονίκης περιορίστηκαν σε γκέτο.

· Η πρώτη απέλαση εβραίων της Θεσσαλονίκης για το Άουσβιτς έγινε στις 15 Μαρτίου 1943. Ως τα μέσα Μαΐου, 17 τραίνα είχαν ήδη φύγει για το Άουσβιτς, ενώ άλλα δύο έφυγαν τον Αύγουστο.

Παρακάτω θα βρείτε φωτογραφίες από την περίοδο της Ναζιστικής Κατοχής.

«Μαύρο Σάββατο»: Θεσσαλονίκη, 11/7/1942.

Σημειώσεις για τον διδάσκοντα

1. Κάθε εξέταση του Ολοκαυτώματος, εκτός από τα θύματα και τους Γερμανούς δράστες, περιλαμβάνει επίσης και τη συμπεριφορά του τοπικού πληθυσμού. Οι κάτοικοι της κάθε χώρας που εμπλέκεται στο Ολοκαύτωμα αντέδρασαν στα γεγονότα με πολλούς και ποικίλους τρόπους. Οι βασικές κατηγορίες στις οποίες μπορεί να χωριστεί η συμπεριφορά τους είναι οι εξής: σωτήρες, αμέτοχοι θεατές και συνεργάτες των Γερμανών. Το κεφάλαιο αυτό του μαθήματος δίνει μια γενική περιγραφή των αντι-εβραϊκών μέτρων που κορυφώθηκαν με την καταστροφή μιας κοινότητας με ιστορία 500 χρόνων. Η καταστροφή του νεκροταφείου αξίζει ιδιαίτερη μνεία, καθώς συνέβαλε στην εξαφάνιση των ιχνών της ύπαρξης αυτής της μεγάλης κοινότητας.

Μπορούν επίσης να συζητηθούν και άλλες πλευρές της συμπεριφοράς του πληθυσμού της πόλης απέναντι στους εβραίους συμπολίτες τους.

2. Μπορείτε να συνδυάσετε τα ιστορικά στοιχεία με μια μαρτυρία που να αναφέρεται στα ακόλουθα ζητήματα: το «Μαύρο Σάββατο», τα γκέτο και τη διαδρομή προς τα στρατόπεδα. Αν απευθύνεστε σε μαθητές Λυκείου, μπορείτε επίσης να αναφερθείτε εν συντομία στη ζωή στα στρατόπεδα.

Ερωτήσεις:

1. Το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης έχει χτιστεί πάνω στα ερείπια του παλιού εβραϊκού νεκροταφείου. Το γνωρίζατε αυτό πριν από σήμερα. Πιστεύετε ότι οι πολίτες, κι ακόμα περισσότερο οι φοιτητές του πανεπιστημίου, θα έπρεπε να το γνωρίζουν; Για ποιο λόγο; Αν ναι, ποιος πιστεύετε ότι θα ήταν ένας καλός τρόπος για να το θυμόμαστε;

Αν οι μαθητές είναι από τη Θεσσαλονίκη:

2. Κοιτάξτε το χάρτη που δείχνει τα γκέτο και τις περιοχές από τις οποίες οι εβραίοι στάλθηκαν στα στρατόπεδα εξόντωσης. Ξέρατε ότι αυτές οι γειτονιές έκρυβαν μια τέτοια ιστορία; Πιστεύετε ότι είναι σημαντικό να την ξέρετε; Γιατί;

5. Απελευθέρωση και επιστροφή στη Θεσσαλονίκη: τα μέσα που μπορούν να χρησιμοποιηθούν γι αυτή την ενότητα:

1. Το τραγούδι «Περίμενέ με Θεσσαλονίκη» που πολλοί έλληνες επιζώντες τραγουδούσαν στο μακρύ δρόμο της επιστροφής τους στην πόλη. Μπορείτε να το παίξετε στην τάξη και να ρωτήσετε τους μαθητές: «Τι μας διδάσκει το γεγονός ότι οι επιζώντες τραγουδούσαν αυτό το τραγούδι, που εκφράζει τόσο δυνατή νοσταλγία για την πόλη;» Το τραγούδι μπορείτε να το βρείτε σε ένα δίσκο (CD) με μαρτυρίες επιζώντων από το Ολοκαύτωμα, τον οποίο εξέδωσε το Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος (για πληροφορίες βλέπε παρακάτω). (στο CD: Μέρος 4, χρόνος 0:11:42)

Σημείωση για το διδάσκοντα

Σε γενικές γραμμές μπορεί να ειπωθεί ότι οι εβραίοι της Θεσσαλονίκης είχαν πολύ ισχυρό δεσμό και συναισθήματα απέναντι στην πόλη τους και τη θεωρούσαν πατρίδα τους. Πολύ σύντομα μετά την εγκατάστασή τους στην πόλη, οι Θεσσαλονικείς εβραίοι άρχισαν να νιώθουν «ότι ήταν στην πατρίδα τους, παρόλο που ήταν εξόριστοι, ενώ δεν έδειχναν καμία διάθεση να ξερριζωθούν για άλλη μια φορά, ούτε καν για την ίδια τη Γη της Επαγγελίας, που τους υπόσχονταν οι γραφές».

2. Μια μαρτυρία για την επιστροφή στην πατρίδα, η οποία θα συνοδεύεται από στοιχεία: Πριν τον πόλεμο, η εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης αριθμούσε περίπου 56.000 άτομα. Στα τέλη του 1945 διέθετε μόλις 1950 μέλη. Από αυτούς, άλλοι είχαν επιζήσει από τα στρατόπεδα κι άλλοι είχαν κρυφτεί στη νότια Ελλάδα. Όσοι επέστρεψαν στη Θεσσαλονίκη δεν είχαν τίποτα. Δεν είχαν πια οικογένεια ή φίλους, ενώ η κοινότητα στην οποία ανήκαν είχε χαθεί. Είχαν ακόμη χάσει ό,τι περιουσία, σπίτι, μαγαζί ή βιοτεχνία είχαν πριν τον πόλεμο.

3. Κλείστε την ενότητα με το τραγούδι «Ένα τραγούδι μετά τη βροχή». Το τραγούδι γράφτηκε από τους Γιακόβ Γκιλάντ και Γιεχουντά Πόλικερ, που είναι και οι δυο παιδιά επιζώντων του Ολοκαυτώματος. Ο πατέρας του Πόλικερ γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη και έζησε εκεί με την οικογένειά του. Αφού πέρασε από πολλά στρατόπεδα των Ναζί, στα οποία έχασε όλη του την οικογένεια, επέστρεψε στη Θεσσαλονίκη. Το τραγούδι βασίστηκε στην εμπειρία της επιστροφής του. Μπορείτε να βρείτε το τραγούδι στο ντοκιμαντέρ «Εξαιτίας αυτού του πολέμου» (Because of that war) της Όρνα Μπεν-Ντορ Νιβ (στο DVD: μέρος 1, χρόνος 1:16:03). Το τραγούδι μπορεί να λειτουργήσει ως έναυσμα για μια συζήτηση σχετικά με την επιστροφή των επιζώντων στην πόλη και την κατάσταση που τους περίμενε εκεί.

Σημειώσεις για το διδάσκοντα

1. Το μάθημα αυτό θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως βάση μιας ευρύτερης εκπαιδευτικής ενότητας αφιερωμένης στην Εβραϊκή Κοινότητα της Θεσσαλονίκης. Σε αυτή θα μπορούσατε να περιλάβετε εκδρομές σε μέρη της πόλης όπου κατοικούσαν εβραίοι, καθώς και μια επίσκεψη στο Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης

2. Τα έργα του Γιώργου Ιωάννου, που περιγράφει την κατάσταση στη Θεσσαλονίκη πριν και μετά τον πόλεμο, παρέχουν πλούσιο υλικό που μπορεί να αποτελέσει ένα πολύ χρήσιμο εργαλείο για μια διεπιστημονική προσέγγιση.

6. Σήμερα Σήμερα στη Θεσσαλονίκη ζουν περίπου 900 εβραίοι, μέλη μιας πολύ δραστήριας κοινότητας. Το 1997, η ελληνική κυβέρνηση ανήγειρε ένα Μνημείο Ολοκαυτώματος, έργο των αδελφών Γκλιντ. Σήμερα το μνημείο βρίσκεται στην Πλατεία Ελευθερίας. Περισσότερα για τους τρόπους με τους οποίους σήμερα στην Ελλάδα τιμάται η μνήμη των ελλήνων εβραίων της Θεσσαλονίκης, καθώς και για το Ολοκαύτωμα στη χώρα, μπορείτε να βρείτε στο βιβλίο «Το Ολοκαύτωμα των ελλήνων εβραίων – Μνημεία και Μνήμες» που εκδόθηκε από το Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδας και τη Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς.

η πρόταση από εδώ

http://www.yadvashem.org/yv/en/education/languages/greek/lesson_plans/after_the_rain.asp#3

δες και εδώ

Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης

Τραγούδι μετά τη βροχή

Εκτέλεση: Γιεούντα Πόλικερ

Στίχοι: Γιαακώβ Γκιλάντ

Μουσική: Γιεούντα Πόλικερ

Τρένα (περνούν) μετά τη βροχή από πόλη σε πόλη,

στο δρόμο μικρή στάση,

κατεβαίνω, τη γνωρίζω

και δίπλα απ’ τα πέτρινα σπίτια ακούω πάλι

τις αγελάδες καιτις κατσίκες μεσ’ στο γρασίδι.

Και τώρα μετά από χρόνια μεσ’ τη βροχή,

κανείς δεν θα με αναγνωρίσει, ο Τσίπζο ο ντροπαλός.

Και όλα τα μικρά παιδιά του χωριού, γυρνώντας από το σχολείο χαχανίζουν,

βλέποντας κάποιον που δε γνωρίζουν.

Ποιος να θυμάται άραγε το γιο του κουρέα;

Απομακρύνομαι από την αμαξοστοιχία,

τραγουδώντας στο δρόμο της επιστροφής.

Τραγούδι μετά τη βροχή, τραγούδι μετά τη βροχή,

που η μάνα μου μού έμαθε να τραγουδώ.

Τραγούδι μετά τη βροχή, τραγούδι μετά τη βροχή,

παλιό τραγούδι που βγαίνει από τα παράθυρα

και μου φέρνει αναμνήσεις.

Μετά τη βροχή, στους δρόμους,

η ζωή κυλά όπως άλλοτε,

η αβεβαιότητα μ’ ακολουθεί ακόμη.

Ελεύθερος να γυρίσω σπίτι,

θυμάμαι το χαρούμενο τραγούδι

και τώρα το ξεχνώ,

ίσως να τ’ αποφεύγω εξαιτίας της βροχής. Στην πλατεία, κοντά στο μαγαζί με τα κρασιά,

ξαφνικά κάποιος φωνάζει «ο Τσίπζο γύρισε».

Όσοι κάθονται στα καφενεία

με χαιρετούν λες και τίποτε δε συνέβη.

Εδώ όλα κυλούν όπως πάντα, κανονικά.

Απομακρύνομαι από την αμαξοστοιχία

και κλαίω στο δρόμο της επιστροφής.

Μετά τη βροχή, στους δρόμους,

η ζωή κυλά όπως άλλοτε.

Η αβεβαιότητα μ’ ακολουθεί ακόμη.

Ελεύθερος να γυρίσω σπίτι,

θυμάμαι το χαρούμενο τραγούδι

και τώρα το ξεχνώ,

ίσως να τ’ αποφεύγω εξαιτίας της βροχής.