[Μακρόνησος]

 Κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου πολέμου έχουμε και την πρώτη απόδοση από το πολιτικό σύστημα στο στρατό της δυνατότητας σχεδιασμού και διαχείρισης φορέα εφαρμογής ενός ευρύτατου παιδευτικού έργου με πολιτική διάσταση. Πρόκειται για τη συγκρότηση και τη λειτουργία του στρατοπέδου της Μακρονήσου ήδη από τον Ιούνιο του 1947. Πέρα από την όποια στρατιωτική χρήση και στρατιωτική απόδοση του εγχειρήματος, η Μακρόνησος συμβόλισε το κομβικό σημείο της «εκπαιδευτικής» παρουσίας του στρατού, την ουσιαστική παραχώρηση από την πολιτεία εκείνου του ρόλου που τοποθετούσε το στρατό στην πρώτη γραμμή και της πολιτικής μάχης εκτός από τον ίδιο τον πόλεμο. Στη διαδικασία αυτή ο στρατός είχε αρωγούς πλήθος πνευματικών ανθρώπων: των γραμμάτων, του θεάτρου, των επιστημών, της εκκλησίας. Βεβαίως, κύριος αρωγός για τη μεταστροφή και επιστροφή των «παραπλανημένων» αριστερών στην «εθνική κολυμβήθρα» ήταν ο τρόμος που προκαλούσε η απίστευτη σωματική και ψυχολογική βία που ασκούνταν επάνω στους στρατιώτες των μονάδων της Μακρονήσου, βία με στόχο την αποκήρυξη της συμμετοχής στην αντίσταση κατά των κατακτητών. Το ευρύτατο έργο «επιμόρφωσης» που εφαρμοζόταν στη Μακρόνησο ήταν η άλλη πλευρά των μηχανισμών σωματικής και ψυχολογικής βίας που υφίσταντο οι υπηρετούντες εκεί με στόχο την πολιτική τους ανάνηψη. Η ύλη του παιδευτικού έργου ξεκινούσε από μαθήματα ελληνοχριστιανικού πολιτισμού, πολιτικής θεωρίας, ανωτερότητας της ελληνικής φυλής έως μαθήματα για την αντιμετώπιση του αναλφαβητισμού. Αποδελτιώνοντας τεύχη του περιοδικού Σκαπανεύς Μακρονήσου του Γ' τάγματος, του «γαλάζιου» τάγματος της Μακρόνησο, συναντάμε, εκτός των άλλων, άρθρα για τα ειδικά σχολεία αναλφάβητων στη Μακρόνησο. Η σύγκριση μεταξύ της βίας που εφαρμοζόταν και των σχετικών με τα μαθήματα αυτά δημοσιευμάτων είναι δραματική. Πέρα από την όποια θυμηδία προκαλούν οι ασκήσεις που χρησιμοποιούν λέξεις όπως «Πα-πα-πάπια», δημιουργείται νομίζω αυτομάτως η σκέψη της σκοπιμότητας που θα είχε η λειτουργία των συγκεκριμένων σχολείων αναλφάβητων, αφού το κύρος της υπογραφής ενός αναλφάβητου σε μια δήλωση μετανοίας θα ήταν σαφώς μειωμένο από το κύρος ενός έστω και οριακά εγγράμματου.

Η «παιδευτική» αποστολή της Μακρονήσου απέκτησε και δεύτερο στάδιο, όταν η πολιτεία παρέδωσε επισήμως στο στρατό την αναμόρφωση -την πολιτική ακύρωση δηλαδή- και των πολιτών που είχαν προληπτικά συλληφθεί κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων των ετών 1948 και 1949 ως δυνάμει τροφοδότες του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας. Ο Οργανισμός Αναμορφωτηρίων Μακρονήσου, ιδρύθηκε στο τέλος Σεπτεμβρίου 1949, μετά το πέρας των επιχειρήσεων δηλαδή, και αυτό έχει σημασία ως μέρος του σχεδιασμού της μετεμφυλιακής περιόδου. Στόχος ορίστηκε από τη σύσταση του η συστηματοποίηση των μεθόδων που εφαρμόζονταν ήδη στη Μακρόνησο. Επισήμως τελούσε υπό την επιστασία πέντε υπουργείων: Στρατιωτικών, Δικαιοσύνης, Δημοσίας Τάξεως, Τύπου και Πληροφοριών και Παιδείας, ουσιαστικά όμως επρόκειτο για στρατιωτικό οργανισμό, αφού επικεφαλής ορίστηκε ο στρατιωτικός διοικητής και ο Οργανισμός αποτέλεσε ανεξάρτητη διοίκηση του ΓΕΣ. Κατά τη λειτουργία του Οργανισμού εξαπολύθηκε εναντίον των πολιτών στη Μακρόνησο κύμα βίας και τρόμου με στόχο την απόσπαση δηλώσεων μετανοίας. Η λειτουργία του άλλαξε μετά τις εκλογές του Μαρτίου 1950, οπότε η κυβέρνηση Πλαστήρα μεθόδευσε την απόλυση χιλιάδων κρατουμένων, τη μεταφορά όσων δεν είχαν υπογράψει δήλωση στον Αϊ-Στράτη και τη μετατροπή της Μακρονήσου σε στρατόπεδο σκληρής πειθαρχικής διαβίωσης αριστερών στρατιωτών, με στόχο πάλι την απόσπαση δηλώσεων μετανοίας.

Τάσος Σακελλαρόπουλος, Ο «παιδαγωγικός» χαρακτήρας του στρατού, στο συλλογικό τόμο, Μύθοι και ιδεολογήματα στη σύγχρονη Ελλάδα, (πρακτικά επιστημονικού συμποσίου, 23-24 Νοεμβρίου 2005), Εταιρεία Σπουδών, Αθήνα 2007, σελ. 164-166