Ιουλιανά 1965

Προφορική παραίτηση

Στις 7 η ώρα (ο Γ. Παπανδρέου) έμπαινε στα Ανάκτορα της οδού Ηρώδου του Αττικού. Ο νεαρός βασιλιάς τον δέχτηκε στο ίδιο γραφείο όπου πριν από 50 χρόνια ο πάππους του Κωνσιαντίνος Α' είχε αποπέμψει τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Για τον Γ. Παπανδρέου ο Ελευθέριος Βενιζέλος ήταν ο γενάρχης. Για τον Κωνσταντίνο Β' ο Κωνσταντίνος Α ήταν το πρότυπο. Και θα επαναλαμβανόταν η σύγκρουση των πρωταγωνιστών του 1915. Μόνο που τώρα δεν υπήρχε κανένα πρόβλημα ζωής ή θανάτου - όπως τότε - για το έθνος.

Όταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος είχε προσέλθει στην τελική αναμέτρηση με τον Κωνσταντίνο στο Ανάκτορο των Αθηνών για να ανταλλάξουν τις τελευταίες σπαθιές, εκείνη η ιστορική συνάντηση δεν διήρκεσε παρά λίγα λεπτά. Γιατί είχαν και οι δύο αποκρυσταλλωμένες αποφάσεις. Ο Βενιζέλος ζητούσε επιστράτευση για να χτυπήσει τη Βουλγαρία. Ο Κωνσταντίνος αρνήθηκε. Τι άλλο είχαν να πουν;

Και τώρα όμως, οι δύο αντίπαλοι είχαν κατασταλαγμένες αποφάσεις. Τις είχαν διατυπώσει στις τελευταίες επιστολές τους. Έτσι, λίγα λεπτά κράτησε η βασιλική ακρόαση. Όπως έχει εξακριβωθεί, η στιχομυθία τους ήταν η εξής:

«Μεγαλειότατε, εμμένω εις την χθεσινήν επιστολήν μου. Ο κ. Γαρουφαλιάς θα αποπεμφθή. Θα τον αντικαταστήσω εγώ ως Ύπονογον  Αμύνης».

«Κύριε Πρόεδρε, και εγώ εμμένω εις ό,τι σας έγραψα. Δέν αποδέχομαι την άποψίν σας».

«Ώστε, Μεγαλειότατε, ευρισκόμεθα εν διαφωνία».

«Δυστυχώς. Και αυτό σημαίνει ότι παραιτείσθε;»

«Βεβαιότατα. Αύριον θα σας υποβάλω εγγράφως την παραίτησιν της Κυβερνήσεώς μου».

«Δεν χρειάζεται, κύριε Πρόεδρε. Μου αρκεί η προφορική υποβολή της. Θεωρώ την παραίτησιν σας ως δεδομένην από την στιγμήν αυτήν...»

Λέγεται ότι η στιχομυθία αυτή - που έχει επαληθευθεί και από πλευράς Γ. Παπανδρέου και από πλευράς βασιλιά - είχε μια άλλη μικρή συνέχεια: ο Γ. Παπανδρέου έκανε να φύγει τόσο ταραγμένος, ώστε έδειξε ότι ξέχασε να αποχαιρετήσει τον βασιλιά.

«Δεν θα με χαιρετήσετε, κύριε Πρόεδρε;» έκανε ο Κωνσταντίνος χαμογελώντας και τείνοντας του το χέρι.

«Με συγχωρείτε, Μεγαλειότατε, μου διέφυγε», είπε ο άλλος.

«Λυπούμαι, κύριε Πρόεδρε, λυπούμαι πολύ που θα στερηθώ της συνεργασίας σας».

Αστραπιαία κυβέρνηση

Αυτές οι τελευταίες φράσεις επιβεβαιώθηκαν από τον βασιλιά, όχι όμως από τον Γ. Παπανδρέου. Αλλά δεν έχουν ιστορική σημασία.

Στις 7.13 Ό Γ. Παπανδρέου έβγαινε από τα Ανάκτορα των Αθηνών και, αφού αρνήθηκε να πει λέξη στους δημοσιογράφους που καραδοκούσαν μαζικά απέξω» κατευθύνθηκε αμίλητος και σκυθρωπός προς το Καστρί.

Στις 7.35' έφτασε στο σπίτι του, όπου τον περίμεναν οι περισσότεροι υπουργοί και επιτελείς του, ενώ συνέρρεαν και άλλοι. Έξω είχε συγκεντρωθεί πυκνό πλήθος που τον επευφήμησε. Το χαιρέτησε με μια νευρική χειρονομία και όταν μπήκε μέσα είπε στους αναμένοντες με αγωνία φίλους του:

«Η διαφωνία κατέστη οριστική. Θα παραιτηθωμεν». Στις 8.15' καλεί τους αναμένοντες πολιτικούς συντάκτες και τους ανακοινώνει επίσημα:

«Επήλθε διαφωνία Στέμματος και κυβερνήσεως, Αύριον θα υποβάλω την παραίτησιν της κυβερνήσεως και θα προβώ εις ανακοινώσεις». Ο Γ. Παπανδρέου υπολόγιζε ότι, αν και ο νεαρός αντίζηλος του είχε αποδεχθεί προφορικά την παραίτηση του, πάλι θα ακολουθούσε μια ορισμένη διαδικασία για αντικατάστασή του. Δεν σχηματίζεται και δεν ορκίζεται μια κυβέρνηση αστραπιαία. Μπορεί εξάλλου, μετά την προφορική παραίτηση του, να άρχισε αμέσως ο βασιλιάς τις βολιδοσκοπήσεις, αλλά κανονικά θα έπρεπε, έως ότου υλοποιηθεί ο σχηματισμός του νέου κυβερνητικού σχήματος, να λάβει τη γραπτή παραίτηση του Γ. Παπανδρέου για να κατατεθεί στο αρχείο του κράτους. Και θα έπρεπε να γίνει κανονική παράδοση της εξουσίας από τον παλαιό στον νέο πρωθυπουργό, από τους παλαιούς στους νέους υπουργούς. Όλα όμως αυτά, κατά την πάγια πρακτική, απαιτούν μέρες ή έστω μία ημέρα. Διάστημα το οποίο θα επέτρεπε στον αρχηγό της Ένωσης Κέντρου να αντιδράσει. Τι αντίδραση; θα συσπείρωνε το κόμμα ώστε να μη μπορέσει ο βασιλιάς να το διαβρώσει και να σχηματίσει νέο κυβερνητικό σχήμα. Θα έβρισκε μέσα πίεσης, ώστε να εξαναγκάσει τους πάντες να πειθαρχήσουν. Ίσως, μάλιστα, έτσι παρεχόταν η ευκαιρία να αποκατασταθεί η κομματική ενότητα και να δαμαστούν οι φυγόκεντρες δυνάμει του.

Αλλά ο πολύπειρος ψυχρός παίχτης τη φορά αυτή είχε απατηθεί στους υπολογισμούς του. Στις 9.05' ο Γ. Παπανδρέου έπαιρνε ένα απροσδόκητο τηλεφώνημα από το πολιτικό γραφείο, που τον πληροφορούσε ότι ορκίστηκε νέα κυβέρνηση με πρωθυπουργό τον πρόεδρο της Βουλής Γ. Νόβα, ο οποίος είχε ήδη εγκατασταθεί εκεί.

Πρωθυπουργός ο Γ. Νόβας

Πράγματι, τα γεγονότα είχαν εκτυλιχθεί ως εξής:

Ενώ ο Γ. Παπανδρέου όδευε προς το Καστρί, συνεδρίαζε η Επιτροπή Εξουσιοδότησης της Βουλής και τα περισσότερα μέλη της ήταν παρόντα. Παρών ήταν επίσης ο πρόεδρος Γ. Νόβας στο γραφείο του. Είχαν ήδη πληροφορηθεί ότι η συνάντηση βασιλιά-πρωθυπουργού δεν είχε ευτυχές τέλος, αλλά περίμεναν, όπως και ο Γ. Παπανδρέου, ότι θα ακολουθούνταν η συνηθισμένη διαδικασία, με τους κύκλους των συνεργατών του βασιλιά, των αρχηγών κομμάτων κ,λπ.

Ξαφνικά, στις 7.50' ο Γ. Νόβας εκλήθη στο τηλέφωνο από τα Ανάκτορα. Όσοι αντιλήφθηκαν το τηλεφώνημα, υπέθεσαν ότι καλούνταν για να υποβάλει ως πρόεδρος της Βουλής πίνακα της δυναμης των κομμάτων στον ανώτατο άρχοντα.

Στις 8.12' όμως, ο ναύαρχος Ι. Τούμπας, που παρευρισκόταν επίσης στην Επιτροπή Εξουσιοδότησης, εκλήθη στα Ανάκτορα από τον Γ. Νόβα. Η συνέχεια, κατ' αφήγηση του ίδιου του Γ. Νόβα προς τον γράφοντα, είχε ως εξής:

Όταν ο I. Τούμπας έφτασε βιαστικά στα Ανάκτορα, ο πρόεδρος της Βουλής τον πήρε παράμερα σε ένα γραφείο και του είπε:

«Ο Παπανδρέου παραιτήθηκε. Ο βασιλεύς με κάλεσε εδώ τώρα, όχι για να του ανακοινώσω την δύναμι των κομμάτων, αλλά για να μου αναθέση την εντολή. Θέλει οπωσδήποτε η νέα κυβέρνησις να απορρέη και πάλιν από την πλειοψηφία της Βουλής. Και μου την ανέθεσε έμενα, μια και έχω τα κοινοβουλευτικά πρεσβεία. Θα ορκισθώ αμέσως».

«Έτσι βιαστικά; Και προλαμβάνεις να κατάρτισης την κυβέρνησί σου;»

«Για την ώρα χρειάζομαι μόνο εσένα και τον Κωστόπουλο, που έρχεται. Εσύ να αναλάβης τα υπουργεία Εσωτερικών και Δημοσίας Τάξεως και εκείνος της Εθνικής Αμύνης».

Εκείνη τη στιγμή κατέφθασε και ο Στ. Κωστόπουλος, ο οποίος ενημερώθηκε αμέσα και δέχτηκε επίσης.

Σε λίγο οι τρεις άνδρες έγιναν δεκτοί από τον βασιλιά. Φαινόταν αποφασιστικός και ήρεμος. Τους περιέγραψε τα γεγονόια.

«Κατέβαλα κάθε προσπάθεια να πείσω τον κ. Παπανδρέου να μην προκαλέση την κρίσι. Να υποχώρηση στην επίμονη και απαράδεκτη αξίωσί του και να μην παραιτηθή. Αρνήθηκε. Ήταν τόσο ψυχρός, ώστε φεύγοντας δεν με χαιρέτισε καν... Η νέα κυβέρνησις θα προέρχεται και πάλιν από την πλειοψηφίαν. Αναθέτω στον κ. Νόβα τον σχηματισμόν της, αλλά πρέπει να ορκισθή αυτήν την στιγμήν. Δεν πρέπει να παραμείνη ούτε ώρα ακέφαλος η χώρα. Έως ότου δε ευοδωθούν αι προσπάθειαί του διά την πλήρη συνθεσιν της κυβερνήσεως, είναι ανάγκη να καλυφθούν τα τρία νευραλγικά υπουργεία Εθνικής Αμύνης, Εσωτερικών και Δημοσίας Τάξεως. Διότι φοβούμαι γεγονότα σοβαρά μέσα στην νύχτα. Δέχεσθε κύριοι να τα καλύψετε σεις;»

Οι δύο πολιτικοί συγκατένευσαν. Ήταν η ώρα 8.20'. Και στις 8.22' έφτασε ο αρχιεπίσκοπος. Αμέσως ο τρεις άνδρες ορκίζονταν μπροστά στον βασιλιά. Είχε περάσει μόνο μία ώρα και ένα τέταρτο ακριβώς από τη στιγμή που ο Γ. Παπανδρέου δήλωνε προφορικά ότι παραιτείται. Ρεκόρ στα παγκόσμια κοινοβουλευτικά χρονικά.

Η κεραυνοβόλα ορκωμοσία του Νόβα και των συνεργατών του υπήρξε βόμβα. Εξέπληξε περισσότερο και από την πτώση του Παπανδρέου. Όλοι αντιλαμβάνονταν τη σημασία του βασιλικού χειρισμού: ο αρχηγός της Ένωσης Κέντρου είχε υπερφαλαγγιστεί.

Στις 9 η ώρα, ο νέος πρωθυπουργός και οι δύο υπουργοί προσήλθαν στο πολιτικό γραφείο. Ο μηχανισμός του τέθηκε στη διάθεση τους. Εκεί έσπευσαν σε λίγο οι υπουργοί της προηγούμενης κυβέρνησης Μητσοτάκης, Παπασπύρου, Αλαμανής, Μπακατσέλος, και οι βουλευτές της Ένωσης Κέντρου Πιτούλης, Σεργάκης, Κωστής, Μπαρότσης, Ιάκ. Διαμαντόπουλος και ο αντιπρόεδρος της Βουλής Πετραλιάς.

Στις 9:45' οι πύλες του πολιτικού γραφείου άνοιξαν, και οι πολιτικοί συντάκτες εισόρμησαν. Ήταν κατατοπισμένοι, βέβαια, στη μορφή και το περιεχόμενο της απροσδόκητης και ιστορικής αλλαγής. Αλλά ο πρωθυπουργός δεν είχε να τους πει πολλά λόγια:

«Είχαμε κάνει εκκλήσεις προς τον κ. Παπανδρέου να αποτροπή ή κρίσις. Απέβησαν άκαρποι. Αποβλέπων ο βασιλεύς σταθερώς να συνεργασθή με υην πλειοψηφίαν της Βουλής, μου ανέθεσε να σχηματίσω κυβέρνησιν  εξ αυτής. Θα είναι αύτη αμιγώς της Ενώσεως Κέντρου και θα αποτελή ιδεολογικήν και πολιτικήν συνέχειαν της προηγουμένης κυβερνήσεως».

Τα ίδια έλεγε και σε διάγγελμα προς τον λαό.

Λίγα λεπτά αργότερα, οι δύο νέοι υπουργοί έσπευδαν να αναλάβουν τα καίρια υπουργεία τους. Ο Π. Γαρουφαλιάς παρέδωσε αμέσως. Σε πρόταση να συμμετάσχει στην νέα κυβέρνηση ως υπουργός Εσωτερικών ή Συντονισμού, απάντησε αρνητικά. Και ο ναύαρχος Ι. Τούμπας παρέλαβε το υπουργείο Ασφαλείας κανονικά. Δεν έκανε καμία αλλαγή. Διατήρησε ακόμα και τους υπασπιστές του προκατόχου του Πολυχρονίδη.

Σόλων Ν. Γρηγοριάδης, Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας 1941-1974, τ. 7, Ιουλιανά 1965: Η αρχή του τέλους, σ. 155-159

Η κάθοδος στην Αθήνα, 16 Ιουλίου 1965

Αλλά στο μεταξύ ο «νέος ανένδοτος» προχωρούσε. Άρχιζε ένας κύκλος αναταραχών που θα διαρκούσε δύο μήνες και καταχωρίστηκε στην ιστορία με τον τίτλο «τα Ιουλιανά». Το βράδυ της 16ης Ιουλίου αναστατώθηκε το κέντρο της Αθήνας από βιαιότατες ομαδικές εκδηλώσεις. Φοιτητές κυρίως αλλά και πολλοί άλλοι διαδηλωτές, που επικεφαλής τους είχαν βουλευτές του Παπανδρέου και της ΕΔΑ, επί τρεις ώρες μάχονταν με το σύνολο σχεδόν της αστυνομικής δύναμης Αθηνών, συμπεριλαμβανομένου του Μηχανοκίνητου.

Το κέντρο βάρους της αναταραχής ήταν η περιοχή της πλατείας Ομονοίας, αλλά και στην πλατεία Συντάγματος ανεγέρθηκε ένα οδόφραγμα, το οποίο ανεφλέγη.

Η τάξη επιβλήθηκε τα μεσάνυχτα. Ο απολογισμός ήταν αρκετά σοβαρός: 51 τραυματίες αστυνομικοί, από τους οποίους οι 28 σοβαρά. Διαδηλωτές 50 τραυματίες από τους οποίους 15 σοβαρά. Η κυβέρνηση - και πρώτος ο υπουργός Δημόσιας Τάξεως ναύαρχος Τούμπας - ένιωσε τη δύναμη του αντιπάλου. Ήταν ισχυρότατη. Και γνώριζαν ότι μέχρι τέλους θα έμενε αδυσώπητη.

Από μέρα σε μέρα η κινητοποίηση των εργαζομένων μαζών επεκτεινόταν και νέα στρώματα ρίχνονταν στις εκδηλώσεις. Ο Γ. Παπανδρέου από το Καστρί εθεάτο τη μάχη. Αφού όμως έτσι έκρινε ότι δημιούργησε την αναγκαία ατμόσφαιρα ψυχολογικής προετοιμασίας, αποφάσισε να κάνει μια θεαματική κάθοδο στην Αθήνα.

Τη Δευτέρα 19 Ιουλίου, ο Γ. Παπανδρέου πραγματοποίησε έναν θρίαμβο: μια πομπή 200 αυτοκινήτων ξεκίνησε από το Καστρί στις 7 το βράδυ και στις 7.30' βρισκόταν στους Αμπελοκήπους, όπου την ανέμενε μεγάλο πλήθος. Από εκεί κατέβηκε τη λεωφόρο Αλεξάνδρας, έφτασε στην οδό Πατησίων και διά της οδού Σταδίου τελείωσε τη διαδρομή στα γραφεία της Ενώσεως Κέντρου, στην οδό Κολοκοτρώνη 9.

Σε όλο το μήκος πυκνές μάζες ανθρώπων τον επευφημούσαν, οι οποίες από τα Χαυτεία στην οδό Σταδίου κυριάρχησαν απόλυτα. Η κυκλοφορία σταμάτησε, τα λεωφορεία και τα τρόλεϊ κατελήφθησαν, ενώ η αστυνομία είχε αποτραβηχτεί. Ύστερα από παραμονή μισής ώρας στα γραφεία, ο Γ. Παπανδρέου επέστρεψε από την ίδια διαδρομή και με τις ίδιες ομαδικές ενθουσιώδες εκδηλώσεις.

Έκτροπα εκτός από την κατάληψη των λεωφορείων και των τρόλεϊ δεν σημειώθηκαν. Συμπλοκές δεν έγιναν. Υπήρξε αναίμακτη η εκδήλωση εκείνη και το πλήθος κατευθυνόταν με απόλυτη πειθαρχία από βουλευτές και άλλα στελέχη της Ένωσης Κέντρου και της ΕΔΑ. Και γεμάτος ενθουσιασμό το βράδυ ο Γ. Παπανδρέου ανήγγειλε από το Καστρί:

«Την κυβέργησιν των προδοτών κατήργησεν απόψε η παντοδύναμος οργή του λαού».

Ύστερα από δύο εικοσιτετράωρα εξαπολύθηκε νέα καταιγίδα, που αυτή τη φορά  υπήρξε αναίμακτη. Παρά την απαγόρευση, το απόγευμα της 21^ης  Ιουλίου οι φοιτητές οργάνωσαν συλλαλητήριο που αναστάτωσε πολλές ώρες το κέντη0 Αθήνας. Αυτή η εκδήλωση ήταν η είσοδος του «νέου ανένδοτου» σε καινούρια, ανώτερη φάση. Τα χαρακτηριστικά της: πυρπολήθηκε ένα περιπολικό της αστυνομίας και καταστράφηκαν άλλα 9. Κατά τις αστυνομικές ανακοινώσεις χρησιμοποιήθηκαν «κοκτέιλ Μολότοφ» στη διασταύρωση των οδών Ναβαρίνου και Χαριλάου Τρικούπη. Και τη φορά αυτή έκανε την εμφάνιση του ο θάνατος: ένας 23χρονος φοιτητής ήταν μεταξύ των απωλειών. Η κηδεία του την άλλη μέρα έδωσε την ευκαιρία για νέα μαχητική κινητοποίηση.

Σόλων Ν. Γρηγοριάδης, Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας 1941-1974, τ. 7, Ιουλιανά 1965: Η αρχή του τέλους, σ. 174-176