Τα αποσυρθέντα βιβλία. Έθνος και σχολική ιστορία στην Ελλάδα, 1858 – 2008.

Παρουσίαση του βιβλίου του Χάρη Αθανασιάδη, εκδόσεις Αλεξάνδρεια.

Κώστας Θεριανός

http://criticeduc.blogspot.gr/2015/10/blog-post.html
 

Το βιβλίο του Χάρη Αθανασιάδη πραγματεύεται ένα πρωτότυπο θέμα. Εξετάζει ορισμένα από τα σχολικά βιβλία που αποσύρθηκαν από τα σχολεία κατόπιν αντιδράσεων κομμάτων, φορέων, εξωθεσμικών παραγόντων κτλ.

Η απόσυρση των βιβλίων δεν έγινε για λόγους “επιστημονικούς”. Έγινε για λόγους “πολιτικούς” και “ιδεολογικούς”, πράγμα που καταδεικνύει την εδώ και δεκαετίες διαπίστωση των κοινωνιολόγων της εκπαίδευσης: αυτό που διδάσκεται στο σχολείο δεν είναι προϊόν αποκλειστικά επιστημονικής επιλογής, αλλά η σχολική γνώση είναι κοινωνικά επιλεγμένη και οργανωμένη γνώση.

Το υλικό του Αθανασιάδη αποτελείται από αναγνωστικά και βιβλία ιστορίας που αποσύρθηκαν μαζί με ένα αναγνωστικό (τον Γεροστάθη του Λ. Μελά, ο οποίος χρησιμοποιήθηκε επί 4 δεκαετίες) που δεν αποσύρθηκε, αλλά χρησιμοποιείται προκειμένου να θεμελιωθεί η θεωρητική υπόθεση του συγγραφέα: ότι τα σχολικά βιβλία επικροτούνται ή αποσύρονται ανάλογα με το πως νοηματοδοτούν το έθνος και αν η νοηματοδότηση που κάνουν συμφωνεί ή διαφωνεί με την κυρίαρχη ιδεολογία της εποχής στην οποία κυκλοφορούν.

Το πρώτο αποσυρθέν βιβλίο που παρουσιάζει ο Αθανασιάδης είναι το βιβλίο Ιστορίας της Στ' Δημοτικού, το οποίο αποσύρθηκε το 2007. Πρόκειται για το βιβλίο των Μ. Ρεπούση, Χ. Ανδρεάδου, Α. Πουταχίδη, Α. Τσιβά που επικρίθηκε ότι η ιστορική αφήγηση που υιοθέτησε ήταν ανεπαρκής για να ενσταλάξει την εθνική συνείδηση στους μαθητές. Ο συγγραφέας παραθέτοντας την διαμάχη που αναπτύχθηκε, δίνει ταυτόχρονα με τρόπο εύληπτο και απλό τα βασικά σημεία των αντιπαραθέσεων των ιστορικών σε αμφιλεγόμενα σημεία της ιστορίας (πχ στάση της εκκλησίας στην επανάσταση του 1821, ύπαρξη ή μη του κρυφού σχολείου στα χρόνια της Οθωμανικής κυριαρχίας κτλ.). Η ανάλυση του Αθανασιάδη για το αποσυρθέν βιβλίο Ιστορίας της Στ' Δημοτικού κλείνει με την παρουσίαση των θέσεων δύο πολέμιων του. Του ακαδημαϊκού Μιχαήλ Σακελλαρίου και του Περικλή Νεάρχου. Αυτά τα δύο πρόσωπα είναι η γέφυρα του Αθανασιάδη για να περάσει στην παρουσίαση / ανάλυση ενός άλλου αποσυρθέντος σχολικού βιβλίου: της Ρωμαϊκής και Μεσαιωνικής Ιστορίας του Κώστα Καλοκαιρινού (1965). Οι πολέμιοι του βιβλίου της Μ. Ρεπούση ήταν το 1965 υποστηρικτές του βιβλίου του Καλοκαιρινού. Αυτό δείχνει ότι ούτε τα διακυβεύματα σε κάθε εποχή είναι τα ίδια, ούτε τα στρατόπεδα των αντιπάλων παραμένουν σταθερά, ούτε η σχολική ιστορία και το κοινωνικό της πλαίσιο βρίσκονται σε ακινησία. Η σχολική ιστορία δεν είναι μια “παγωμένη” γνώση, ένα corpus γνώσεων και γεγονότων που διδάσκεται στα σχολεία. Συνιστά επιλογή γεγονότων και παρουσίασης τους με τέτοιο τρόπο που είτε συμφωνεί είτε διαφωνεί με την κυρίαρχη ιστορική αφήγηση και τις αναπαραστάσεις του παρελθόντος μιας συγκεκριμένας συγκυρίας.

Ανάμεσα στο βιβλίο της Μαρίας Ρεπούση και αυτού του Κώστα Καλοκαιρινού, ο Αθανασιάδης παρεμβάλει την παρουσίαση ενός άλλου βιβλίου Ιστορίας, το οποίο δεν πρόφτασε να πάει στα σχολεία: το βιβλίο Ιστορίας της Γ' Λυκείου Ιστορία του νεότερου και σύγχρονου κόσμου που είχε γραφτεί από 12 ιστορικούς υπό την εποπτεία του πανεπιστημιακού Γιώργου Κόκκινου. Οι εντάσεις για το βιβλίο διατυπώθηκαν από τον υπουργό παιδείας της Κύπρου στον Έλληνα ομόλογο του και αφορούσαν τον τρόπο παρουσίασης της δράσης της Εθνικής Οργάνωσης Κυπρίων Αγωνιστών (ΕΟΚΑ). Η επίμαχη παράγραφος του εγχειριδίου, η οποία προκάλεσε και το αίτημα της απόσυρσης του ήταν:

“Την εποχή που ο Τρίτος Κόσμος συγκλονιζόταν από ριζοσπαστικά αντιαποικιακά κινήματα, που έδιναν προτεραιότητα όχι μόνο στην εθνική απελευθέρωση, αλλά και στην κοινωνική πρόοδο, στην Κύπρο η ΕΟΚΑ του Στρατηγού Γρίβα πρόβαλλε έναν κοινωνικά υπερσυντηρητικό εθνικισμό”.

Αυτό που ενόχλησε τους επικριτές του βιβλίου στην παρουσίαση της ΕΟΚΑ, από το σχολικό βιβλίο, ήταν η φράση “κοινωνικά υπερσυντηρητικός εθνικισμός”. Ο Αθανασιάδης προσπαθεί να παρουσιάσει τις δύο ιστορικές “αφηγήσεις” σχετικά με τον αγώνα των Κυπρίων για την αποτίναξη του βρετανικού αποικιακού ζυγού. Την πρώτη αφήγηση που συνηγορεί ότι η ΕΟΚΑ έγραψε την εποποιία του κυπριακού ελληνισμού και την δεύτερη αφήγηση που επισημαίνει το συντηρητικό στίγμα αυτής της εποποιίας.

Το επόμενο αποσυρθέν βιβλίο που παρουσιάζεται είναι το βιβλίο του Κώστα Καλοκαιρινού, το οποίο προαναφέραμε. Το βιβλίο γράφτηκε στο πλαίσιο της μεταρρύθμισης του 1964 και συγκέντρωσε τα πυρά της κριτικής στον τρόπο νοηματοδότησης του έθνους λόγω της αντικατάστασης του τίτλου “Βυζαντινή Ιστορία” από τη φράση “Μεσαιωνική Ιστορία”. Η φράση θεωρήθηκε ότι έρχεται σε αντίθεση με το τριμερές σχήμα της ελληνικής ιστορίας, όπως διατυπώθηκε από τον Ζαμπέλιο, τον Παπαρρηγόπουλο, τον Καρολίδη κ.ά. σύμφωνα με το οποίο το ελληνικό έθνος πορεύεται από την αρχαιότητα μέσω του Βυζαντίου για να φτάσει στην σύγχρονη εποχή. Το βιβλίο επικρίθηκε, επίσης, για τη χρήση αναλυτικών κατηγοριών του ιστορικού υλισμού στην παρουσίαση της ιστορικής ανάλυσης και εξέλιξης.

Στη συνέχεια, ο Αθανασιάδης επιστρέφει στο χρόνο, πηγαίνει πίσω στην περίπτωση της απόσυρσης του αναγνωστικού Τα Ψηλά Βουνά (μεταρρύθμιση του 1917) για να κλείσει την ανάλυση του με την παρουσίαση του Γεροστάθη του Λέοντα Μελά.

Το βιβλίο είχε εκδοθεί το 1858 και είχε χρησιμοποιηθεί ως αναγνωστικό για τέσσερις δεκαετίες. Το “παράδοξο” που επισημαίνει ο Αθανασιάδης είναι ότι ο Γεροστάθης αμφισβητούσε την ελληνικότητα της αρχαίας Μακεδονίας, δεν διαχώριζε τη Βυζαντινή από τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και εμφάνιζε την Τουρκοκρατία ως μια μάλλον ανεκτική περίοδο, στην οποία οι Έλληνες θρησκεύονταν και εκπαιδεύονταν ελεύθερα. Στοιχεία, δηλαδή, που αν υπήρχαν σε ένα σημερινό βιβλίο, ενδεχομένως να προκαλούσαν θύελλα αντιδράσεων, αν αναλογιστούμε τις αντιδράσεις πρόσφατων αποσυρθέντων σχολικών βιβλίων. Η περίπτωση του Γεροστάθη είναι ακριβώς αυτή που θεμελιώνει πλήρως την αρχική υπόθεση του Αθανασιάδη, ότι τα σχολικά βιβλία συνιστούν ιδεολογική διαχείριση του παρελθόντος στις ιδεολογικές συντεταγμένες της κάθε εποχής.

Μπορεί να σημειωθεί ως παράλειψη το βιβλίο του Λευτέρη Σταυριανού Ιστορία του Ανθρώπινου Γένους, το οποίο επίσης αποσύρθηκε μετά από διαμαρτυρίες για τις αναφορές του στους ανθρωπίδες ως πρόγονους του ανθρώπου και στην υιοθέτηση της αναλυτικής κατηγορίας του ιμπεριαλισμού προκειμένου να παρουσιάσει την εξέλιξη της ανθρωπότητας μετά την αποικιοκρατία μέχρι τον 20ο αιώνα. Θεωρούμε ότι το βιβλίο του Σταυριανού που αποσύρθηκε, στις αρχές της δεκαετίας του '90, είναι το χαρακτηριστικότερο δείγμα πολιτικής – ιδεολογικής παρέμβασης στα σχολικά βιβλία. Από την ανάλυση του Αθανασιάδη απουσιάζει αυτό το πρόσφατο σχολικό βιβλίο, το οποίο θα ενδυνάμωνε και την αρχική θεωρητική του υπόθεση ότι το σχολικό βιβλίο επηρεάζεται από το κατά πόσο κατορθώνει σε κάθε εποχή να συμφωνήσει ή να διαφωνήσει με την επικρατούσα, εκείνη την εποχή, κυρίαρχη αναπαράσταση του παρελθόντος.

Όμως, η παράλειψη αυτή δεν μειώνει την αξία του βιβλίου του Αθανασιάδη, διότι το υλικό και η ανάλυση των υπόλοιπων αποσυρθέντων βιβλίων είναι εξαιρετική και ενδιαφέρουσα.