Άλμπατρος

από το http://www.komvos.edu.gr/diaglossiki/POETRY/Baudelaire/Baudelaire.htm

Κάρολος Μπωντλαίρ, "Ο άλμπατρος", Δεκαπέντε ποιήματα, μετάφραση (πεζή και έμμετρη) - εισαγωγή - σχόλια Νίκος Φωκάς, Αθήνα, εκδ. Ύψιλον, 1994, σ. 22.

Σχόλιο

Από την ανάγνωση των Ανθέων του Κακού και ιδιαιτέρως της πρώτης ενότητας, "Spleen et Ideal", ο Μπωντλαίρ αναδύεται ως ένας "homo duplex", ένα σχιζοειδές ποιητικό υποκείμενο που συγκρούεται ανάμεσα σε δύο αντιφατικά αιτήματα: την ακολασία και το ιδανικό, το κακό και το καλό, το σατανικό και το θεϊκό. Ο ποιητής καλλιεργεί συστηματικά το δράμα του, χωρίς να συμφιλιώνει αλλά αναπαράγοντας στο διηνεκές αυτή την αντίφαση: η "ανύψωση" (τίτλος του αμέσως επομένου από τον "Άλμπατρος" ποιήματος) του spleen προς το ιδανικό δεν ολοκληρώνεται ποτέ ενώ από την άλλη πλευρά η καταπιεστική αίσθηση της ανίας και της ανικανοποίησης δεν καταργεί ποτέ στην εντέλεια την επιθυμία γι΄ αυτή την ίδια την ανύψωση. Ο ποιητής, φτιαγμένος, όπως ο άλμπατρος, για τα μεγάλα ύψη θα αισθάνεται πάντα αποξενωμένος από τις μικρότητες και αθλιότητες του κόσμου, ενώ παράλληλα αυτές θα αποτελούν διαρκώς το έναυσμα για τη ποίησή του (βλ. και αρ. 4).

Το συγκεκριμένο ποίημα απουσιάζει από την πρώτη έκδοση (1857). Πρωτοδημοσιεύεται τον Απρίλιο του 1859 στη Revue Frantaisiste. Η συγγραφή του τοποθετείται ανάμεσα στο 1841 με 1846, καθώς φαίνεται να απηχεί τις εντυπώσεις του Μπωντλαίρ από ένα ταξίδι του στο νησί του Αγίου Μαυρικίου, ενώ δεν αποκλείονται και οι λογοτεχνικές απηχήσεις, όπως λ.χ. αυτή του ποιήματος "L' oiseau" (= Tο πουλί) του Michelet (1856), οπότε και η χρονολογία συγγραφής του μετακινείται κατά πολύ. Στην αρχική του δημοσίευση εμφανίζονται μόνο η πρώτη, δεύτερη και τέταρτη στροφή, ενώ η τρίτη προστίθεται αργότερα ύστερα από σύσταση ενός φίλου του Μπωντλαίρ. Θα ήταν ενδιαφέρον να εξετάζαμε ποιος είναι ο λειτουργικός της ρόλος, αν είναι απλώς λόγοι γλαφυρότητας που την επιβάλλουν ή συμβάλλει στην κορύφωση της τελευταίας στροφής, κι ακόμη ποιος μπορεί να είναι ο ρόλος των περιφράσεων σ' αυτήν.

Κρίθηκε επίσης σκόπιμο να παρατεθεί εδώ η πεζή και "επί λέξει" μετάφραση του "Άλμπατρος" από τον Νίκο Φωκά, μαζί με τις σημειώσεις που τη συνοδεύουν. Έτσι, μπορεί συγκριτικά να γίνει αντιληπτό ποιες ποιητικές εικόνες του πρωτοτύπου τυχόν θυσιάζει (λ.χ. "το καράβι που γλυστράει πάνω σε βάραθρα πικρά"), τι προσθήκες κάνει ο ίδιος στην ποιητική απόδοση (λ.χ. "Μα μεσ' τη χλεύη εξόριστος μιας κοινωνίας αστής") και τι επιδιώκει από την άποψη της αναγνωστικής υποδοχής με αντιστοιχίες του τύπου: "Άλμπατρος" = "Τεράστιοι Γλάροι".

Κείμενο

Ο ΑΛΜΠΑΤΡΟΣ

Συχνά, για να διασκεδάσουν, οι άντρες του πληρώματος

Παίρνουν άλμπατρος, τεράστια πουλιά των θαλασσών,

Που ακολουθούν, νωθροί (ή νωχελικοί) συντροφοι των ταξιδιών,

Το καράβι που γλιστράει πάνω σε βάραθρα πικρά.

Δεν προφταίνουν να τους αποθέσουν στα σανίδια,

Που οι βασιλιάδες αυτοί του γαλάζιου (ή του αιθέρα ή του ουρανού), αδέξιοι και ντροπαλοί (ή συνεσταλμένοι)

Αφήνουν με τρόπο αξιολύπητο τις μεγάλες άσπρες φτερούγες τους

Σαν κουπιά να σέρνονται στο πλάι τους.

Αυτός ο φτερωτός ταξιδιώτης πόσο αδέξιος (ή ζαβός) κι άβουλος είναι!

Αυτός, μέχρι πριν λίγο τόσο ωραίος, τι κωμικός κι άσκημος που είναι!

Ο ένας ενοχλεί το ράμφος του μ' ένα κοντό τσιμπούκι,

Ο άλλος μιμείται (ή καμώνεται), κουτσαίνοντας, τον ανάπηρο που πετούσε!

Ο Ποιητής είναι παρόμοιος με τον πρίγκηπα των νεφών

Που συχνάζει στην καταιγίδα και περιγελάει τον τοξότη^. 

Εξόριστος στο έδαφος μέσα στα γιούχα,

Οι φτερούγες γίγαντα που έχει (ή οι γιγάντιες φτερούγες του) τον εμποδίζουν να περπατήσει.

Τεράστιοι γλάροι

 'Αλμπατρος: Θαλασσινά πουλιά. Ανοιγμένες οι φτερούγες τους, φτάνουν τα τρία μέτρα, ενώ των μέσων γλάρων δεν ξεπερνούν τα 50-60 εκ.

Το ποίημα αποτελείται από τέσσερις στροφές με τέσσερις δωδεκασύλλαβους αλεξανδρινούς στίχους κάθε μία, που ομοιοκαταληκτούν κατά τον τύπο αβαβ (όπου α θηλυκές και β αρσενικές ομοιοκαταληξίες

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Η ποιητική φυσιογνωμία του Μπωντλαίρ κινείται ανάμεσα και εντέλει υπερβαίνει ορισμένα ρεύματα ή τάσεις της λογοτεχνίας: οι ρομαντικές αφετηρίες, ο παρνασσιακός διάκοσμος μετις μορφές που δανείζεται από την αρχαία ελληνική λογοτεχνία (αρ.10), η χρήση των σταθερών ποιητικών μορφών (σονέτο), καθώς και ένας "προ του γράμματος" συμβολισμός τον καθιστούν κομβικό για την κατανόηση της μοντέρνας ποίησης, τόσο της ευρωπαϊκής όσο και της ελληνικής (αρ.1).

Η ποιητική των Ανθέων του Κακού, όπου και ανήκει "Ο Άλμπατρος" είναι στη βάση της μια ποιητική της διττότητας: ο Μπωντλαίρ αφιερώνει ογδόντα πέντε από τα εκατόν είκοσι οκτώ ποιήματα της συλλογής στην περιγραφή μιας ανεπίλυτης σύγκρουσης ανάμεσα στις έννοιες της ανικανοποίησης και του ιδανικού ("Spleen et Ideal" επιγράφεται εξάλλου η πρώτη ενότητα των ποιημάτων). Αν ως spleen αποδίδαμε την ανία του ποιητικού υποκειμένου, το αίσθημα του κατατρεγμού ή ακόμη και την καθημερινότητα και τη μετριότητα που βαρύνει το πνεύμα, και ως ιδανικό έναν κόσμο που δεν συγκροτείται από απτές πραγματικότητες αλλά σηματοδοτείται από το όνειρο, μια σφαίρα καθαρών ιδεών, όπως η Ομορφιά, η Αγνότητα και η Αρετή, τότε θα παρατηρούσαμε ότι στην ενότητα αυτή ο Μπωντλαίρ κατορθώνει να περιγράψει και να δικαιώσει την ανικανοποίηση ως απαραίτητη προϋπόθεση για την ενατένιση του ιδανικού (= λογοτεχνία. βλ. αρ. 2 και 3). Στο ίδιο πλαίσιο "Η εξομολόγηση του Καλλιτέχνη" από τα Spleen de Paris. Petits poemes en prose (1869), περιγράφει σε αυτό το ρευστό είδος λόγου, όπως είναι το πεζόμορφο ποίημα, τη μελέτη του ωραίου ως μονομαχία του καλλιτέχνη με τη Φύση (αρ. 4)

Ο "Άλμπατρος", αποτελεί ένα από τα πιο διάσημα ποιήματα της συλλογής και φιλοξενείται σχεδόν σε όλες τις ανθολογήσεις του Μπωντλαίρ. Παρότι είναι πολυμεταφρασμένο, κρίθηκε σκόπιμο να συμπεριλάβουμε μόνο την πεζή μετάφραση του Νίκου Φωκά ως ένα δείγμα "πιστής" στο νόημα μετάφρασης που χρησιμεύει όμως περισσότερο ως παρακειμενική αναγνωστική οδηγία (αρ. 5). Τη λογική της διπλής μετάφρασης -πεζής και έμμετρης- αναλύει ο ίδιος ο μεταφραστής στο δοκίμιο που ακολουθεί (αρ. 6).

Ο "Άλμπατρος" θέτει, μεταξύ άλλων, το ρομαντικής καταγωγής αίσθημα απομόνωσης του ποιητικού υποκειμένου. Το ζήτημα αυτό σχολιάζεται από τον ίδιο τον ποιητή στα Ημερολόγιά του (αρ. 7), ενώ είναι δυνατό να παραλληλιστεί και με το πεζόμορφο ποίημά του "Τα πλήθη" από την συλλογή Spleen de Paris. Petits poemes en prose, (αρ. 8). Την παρουσία του πλήθους, εξάλλου, στην ποίηση του Μπωντλαίρ σχολιάζει ο W. Benjamin (αρ.9). Η συμβολιστική διάσταση του "Άλμπατρος" ανοίγει μεταξύ άλλων και τον θεματικό κύκλο της μεταμόρφωσης του ποιητή, των διαδοχικών συμβολισμών που επιλέγει δηλαδή, για να αποδώσει τη σχέση του με την πραγματικότητα ή την ποίηση. Το ποίημα "Κύκνος" από την ίδια μπωντλαιρική συλλογή σε δύο εναλλακτικές μεταφράσεις (αρ. 10α και 10β, αντίστοιχα), το ποίημα σε πεζό "Τα καλά σκυλιά" από τα Spleen de Paris (αρ.11), καθώς και το ελληνικό διακειμενικό παράλληλο "Κι αν έσβησε σαν ίσκιος . . ." από τη συλλογή Νηπενθή του Κ. Γ. Καρυωτάκη (αρ. 12), αποτελούν στο πλαίσιο αυτό μία εναλλακτική πρόταση συνανάγνωσης, πέραν αυτής του ανθολογίου.