|
|
|
|
| ||||||
|
Φραντς Κάφκα, Η ΣΙΩΠΗ ΤΩΝ ΣΕΙΡΗΝΩΝ
ΟΠΟΥ ΑΠΟΔΕΙΚΝΥΕΤΑΙ ΟΤΙ σωτήρια μπορεί να φανούν και τα ανεπαρκή, ακόμη και τα παιδαριώδη μέσα: Για να προφυλαχτεί από τις Σειρήνες, ο Οδυσσέας έφραξε τα αυτιά του με κερί και έβαλε να τον αλυσοδέσουν στο κατάρτι. Κάτι ανάλογο, ασφαλώς, θα μπορούσαν να κάνουν ανέκαθεν όλοι οι ταξιδιώτες -εκτός από εκείνους που οι Σειρήνες πρόφταιναν να τους σαγηνεύσουν από μακριά- ήταν όμως παγκοσμίως γνωστό ότι δεν ωφελούσε. Το τραγούδι των Σειρήνων διαπερνούσε τα πάντα, και το πάθος των σαγηνευμένων δεν ήταν ικανό να σπάσει μόνο αλυσίδες και κατάρτια. Αυτό ο Οδυσσέας δεν το σκέφτηκε, αν και πολύ πιθανόν το είχε ακουστά. Εναπέθεσε τις ελπίδες του σε μια χούφτα κερί και μια αρμαθιά αλυσίδες, και γεμάτος αθώα χαρά για τα πενιχρά του μέσα, έβαλε πλώρη για τις Σειρήνες. Οι Σειρήνες όμως έχουν ένα όπλο πιο φοβερό και από το τραγούδι: τη σιωπή τους. Και πιθανότερο, παρόλο που δεν έτυχε ποτέ, θα ήταν να γλιτώσεις από το τραγούδι τους, παρά από τη σιωπή τους. Τίποτε στον κόσμο αυτόν δεν μπορεί να αντισταθεί στο αίσθημα πως τις νίκησες με το σπαθί σου, ούτε στην αλαζονεία που επακολουθεί και σαρώνει τα πάντα. Κι η αλήθεια είναι πως δεν τραγουδούσαν οι τρομερές Σειρήνες καθώς τις ζύγωνε ο Οδυσσέας˙ γιατί πίστευαν, ίσως, ότι με τη σιωπή τους μόνο θα νικούσαν τούτο τον αντίπαλο - εκτός κι αν, βλέποντας τόση ευτυχία στο πρόσωπο του Οδυσσέα, που μόνο το κερί σκεφτόταν και τις αλυσίδες του, λησμόνησαν κάθε τραγούδι. Ο Οδυσσέας όμως, τη σιωπή τους, ας μου επιτραπεί η έκφραση, δεν την άκουσε: του φάνηκε πως τραγουδούσαν, και πως μόνο εκείνος δεν τις άκουγε, επειδή είχε λάβει τα μέτρα του. Πριν ξεκινήσει, έριξε μια κλεφτή ματιά, είδε τον καμπυλωμένο λαιμό, τις βαθιές ανάσες, τα δακρυσμένα μάτια, το μισάνοιχτο στόμα, και πίστεψε πως όλα αυτά συνόδευαν τις άριες που ανάκουστες αντηχούσαν γύρω του. Κι έπειτα δεν τις ξανακοίταξε, γύρισε το βλέμμα του πέρα, μακριά, κι εμπρός στην αταλάντευτη απόφασή του οι Σειρήνες κυριολεκτικά εξαφανίστηκαν, τόσο που, κι όταν βρέθηκε κοντά τους, μήτε που τις πρόσεξε. Εκείνες όμως, ωραιότερες παρά ποτέ, συστρέφονταν, τεντώνονταν, παράδερναν τα απαίσια μαλλιά τους με τον άνεμο, και τα γαμψά τους νύχια σέρνονταν πάνω στα βράχια. Και πια δεν ήθελαν να ξελογιάσουν - μόνο να κρατήσουν ένα καθρέφτισμα από τα μεγάλα μάτια του Οδυσσέα ήθελαν, όσο γινόταν πιο πολύ. Αν οι Σειρήνες είχαν συνείδηση, εκείνη η φορά θα ήταν το τέλος τους. Τίποτε δεν έπαθαν όμως˙ απλώς, ο Οδυσσέας τους ξέφυγε. Στην ιστορία αυτή υπάρχει πάντως κι ένα υστερόγραφο: Ο Οδυσσέας ήταν, λένε, τόσο πολυμήχανος, τέτοια αλεπού, που μήτε η Θεά του Πεπρωμένου δεν μπορούσε να διαβάσει την ψυχή του. Και ίσως, αν και κάτι τέτοιο υπερβαίνει την ανθρώπινη λογική - ίσως να πρόσεξε στ' αλήθεια πως σωπαίναν οι Σειρήνες, κι όλες αυτές οι προσποιήσεις που αναφέραμε, ήταν κάτι σαν ασπίδα, που την όρθωσε μπροστά τους, και μπροστά στους θεούς.
μτφρ. Τζένη Μαστοράκη - Νάσος Βαγενάς
ΣΧΟΛΙΟ Πέρα από τα διάσημα εξ υστέρου μυθιστορήματα και διηγήματα του, ο Κάφκα έγραψε και μικρές, μυθολογικές κατά κανόνα πρόζες. Ανάμεσα τους ξεχωρίζουν οι αρχαιόθεμες, όπως αυτή με τις Σειρήνες. Αλλά και μια άλλη, μικρότερης έκτασης και εξίσου ειρωνική, που αφορά στον Προμηθέα, παρατίθεται προς σύγκριση:
ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ Στον Προμηθέα αναφέρονται τέσσερις μύθοι: Σύμφωνα με τον πρώτο αλυσοδέθηκε στον Καύκασο, γιατί πρόδωσε στους ανθρώπους τα μυστικά των θεών, και οι θεοί έστειλαν αετούς να τρώνε το σηκώτι του, που πάντοτε αναπλαθόταν. Σύμφωνα με τον δεύτερο, σπαράζοντας απ' τον πόνο, στριμωχνόταν όλο και πιο βαθιά πάνω στον βράχο, για να ξεφύγει τα ράμφη που τον ξέσχιζαν, ώσπου έγινε ένα μ' αυτόν. Σύμφωνα με τον τρίτο, καθώς κυλούσαν οι αιώνες, ξεχάστηκε η ύβρις του, την ξέχασαν οι θεοί, οι αετοί, ακόμα και ο ίδιος την ξέχασε. Σύμφωνα με τον τέταρτο, κουράστηκαν όλοι απ' το ατέλειωτο μαρτύριο. Κουράστηκαν οι θεοί, οι αετοί, και η πληγή κουράστηκε και επουλώθηκε. Έμεινε το ανεξήγητο βουνό - Ο μύθος προσπαθεί να εξηγήσει το ανεξήγητο. Αφού κατάγεται από κάτι αληθινό, πρέπει για άλλη μια φορά να τελειώνει στο ανεξήγητο, (μτφρ. Βασ. Ραϊκόφτσαλης)
Σ' αυτή την πρόζα (η οποία, όπως και «Η σιωπή των Σειρήνων», γράφτηκε ανάμεσα στο 1917 και το 1923 και πρωτοδημοσιεύτηκε μετά το θάνατο του συγγραφέα) ο Κάφκα παραλλάσσει, ή και παραμορφώνει, τον αρχαίο προμηθεϊκό μύθο και τις γνωστές από την αρχαιότητα παραλλαγές του. Το σημαντικότερο όμως στοιχείο της πρόζας αυτής αναγνωρίζεται στην έξοδο της, όπου όλες οι πιθανές εξηγήσεις του προμηθεϊκού μαρτυρίου (επίτηδες εδώ αποσιωπάται η τελική απελευθέρωση του ήρωα) μετατρέπονται στο ανεξήγητο νόημα των μύθων γενικότερα. Άποψη που μοιάζει να την υποβάλλει ο Κάφκα ως αναγνωστική αρχή της λογοτεχνίας στο σύνολο της.
Στην πρόζα για τις Σειρήνες και τον Οδυσσέα οι ανατροπές του αρχαίου μύθου είναι πολύ μεγαλύτερες και εντοπίζονται εύκολα, αν συγκριθεί η παραλλαγή του Κάφκα με την ομόθεμη διήγηση της Οδύσσειας όπως παρατίθεται στο έπος δύο φορές: μία φορά προειδοποιητικά από την Κίρκη (ραψωδία μ 39-54) και δεύτερη φορά από τον ίδιο τον Οδυσσέα, αφού έχει ξεπεράσει πια τον πειρασμό των Σειρήνων (ραψωδία μ 165-200).
Σημειώνονται εφεξής οι κυριότερες καφκικές ανατροπές της οδυσσειακής διήγησης:
1) Στην πρόζα του Κάφκα λείπουν εντελώς οι εταίροι· ο Οδυσσέας αντιμετωπίζει μόνος τις Σειρήνες. 2) Το κερί, με το οποίο ο οδυσσειακός Οδυσσέας έφραξε τα αυτιά των συντρόφων του, μεταφέρεται εδώ στον ίδιο τον ήρωα ως μέσο άμυνας απέναντι στο δελεαστικό τραγούδι των Σειρήνων και προστίθεται, ως αποφασιστικότερο μάλιστα μέσο, στις αλυσίδες που τον δένουν στο κατάρτι του καραβιού. 3) Η κυριότερη όμως ανατροπή αναγνωρίζεται στην αντιστροφή του τραγουδιού των Σειρήνων σε σιωπή - αυτή κατά τον Κάφκα γίνεται τελικώς δίαυλος βαθύτερης και συνωμοτικής επικοινωνίας ανάμεσα στον Οδυσσέα και στις Σειρήνες. Με την απροσδόκητη αυτή αντιστροφή το παραδοσιακό τραγούδι των Σειρήνων αποδεικνύεται άλλοθι της πραγματικής κατά Κάφκα σιωπής τους: σιωπή εκπέμπουν οι Σειρήνες και σιωπή προσλαμβάνει ο Οδυσσέας με τα σφραγισμένα με κερί αυτιά του. Προτείνεται ως πιθανή η εξής εξήγηση της αντιστροφής αυτής: ο Κάφκα μοιάζει να πιστεύει ότι ο λόγος της λογοτεχνίας αποτελεί το άλλοθι της. Η ουσία της περιέχεται στη σιωπή της.
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
1. Πώς σχετίζεται το νόημα της αρχικής φράσης του κειμένου με την ιστορία που ακολουθεί; 2. Γιατί η σιωπή των Σειρήνων είναι όπλο πιο φοβερό από το τραγούδι τους; 3. Πώς ερμηνεύετε το «υστερόγραφο» της ιστορίας;
FRANZ KAFKA (Πράγα 1883 - Βιέννη 1924). Τσέχος πεζογράφος, εβραϊκής καταγωγής, ο κυριότερος εκπρόσωπος του γερμανικού εξπρεσιονισμού στη λογοτεχνία. Σπούδασε νομικά. Έγραψε στη γερμανική γλώσσα. Επηρεάστηκε ιδιαίτερα από τον Ντοστογιέφσκι και τις φιλοσοφικές θεωρίες του Κίρκεγκωρ, γεγονός που διαφαίνεται στη σκιαγράφηση των απομονωμένων και αλλοτριωμένων ηρώων του. Έργα του: Αμερική, (1914), Η μεταμόρφωση (1915), Γράμμα στον πατέρα (1919), Ο πύργος (1922), Η δίκη κ.ά. Το έργο του, σχεδόν άγνωστο για μεγάλο χρονικό διάστημα, κέρδισε τη διεθνή αναγνώριση μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο.
|
|
