Πρόχειρες σκέψεις για τη γραφή, ορθογραφημένες και anorthografes

Δημοσιεύτηκε από τον/την Vasilis Simeonidis στις 30 Δεκέμβριος 2009 και ώρα 17:17

Είναι πολλές πάντα οι πτυχές που αναδύονται από τις συζητήσεις σχετικά με γλωσσικά ζητήματα και δεν υπάρχει περίπτωση να συζητά κανείς αυστηρά και μόνο γι’ αυτά. Θα πιάσω το νήμα της σκέψης από τη σημασία που έχει για τον καθένα η εγγραμματοσύνη, η εκμάθηση και η χρήση γραφής.

Η εγγραμματοσύνη είναι για τον καθένα η συγκρότηση της συνείδησής του, η οπτικοποίηση της σκέψης του, η συνάντησή του με τον κόσμο. (Και σ’ αυτό είναι αναντικατάστατη η αξία του χειρόγραφου). Οι ορθογραφικές συμβάσεις γίνονται μέρος αυτής της συγκρότησης, μέρος της συνείδησης που αναγνωρίζει το τραίνο της παιδικής της ηλικίας και νιώθει ότι το νέο τρένο δεν της θυμίζει τίποτα από τη μυρωδιά της πίσσας και των μετάλλων. Οι ορθογραφικές συμβάσεις είναι μέρος του δεσμού μας με τον κόσμο και ο συλλογικός τους χαρακτήρας διαμορφώνει και τη συλλογική συνείδηση, διαμορφώνει την ομοιότητα που αναζητάμε στους άλλους για να νιώσουμε οικεία. Αν έτσι έχουν τα πράγματα, τότε και η ιστορική ορθογραφία διαμορφώνει μία πτυχή ιστορικής συνείδησης, μία εικόνα για το παρελθόν μας, και εδώ τα πράγματα γίνονται ακόμη πιο ενδιαφέροντα...

Η ανορθολογική – αλλά όχι ανεξήγητη – ιστορική ορθογραφία συνιστά διαφοροποίηση από τη λογική αντιστοιχία ήχου και συμβόλου, η αποδοχή της οποίας θα σήμαινε και αποδοχή της φωνητικής ορθογραφίας. Αυτή η «ομοιομορφία» μας τρομάζει. Εξαφανίζει μεγάλο κομμάτι του εαυτού μας, αλλοιώνει την εικόνα του όπως την έχουμε συνηθίσει. Είναι ευκολία, αλλά δε μας επιτρέπει να αγαπάμε τα «λάθη» μας, δε μας επιτρέπει καν να κάνουμε λάθη...

Νομίζω ότι αυτός είναι ο κυριότερος λόγος που δύσκολα τίθεται ζήτημα απλοποίησης της γραφής. Δεν είναι η γλώσσα που κινδυνεύει, αλλά ό,τι έχει συγκροτηθεί μ’ αυτήν και την μαθημένη οπτικοποίησή της, την «ορθή» γραφή της. Δηλαδή είναι η συνείδηση που κλονίζεται στο πιο ευαίσθητο σημείο της, στο σημείο της συνάντησής της με τον κόσμο, στο σημείο του συγκινησιακού δεσμού της με τον κόσμο.

Ίσως γι’ αυτό τέτοια ζητήματα τέθηκαν σε στιγμές της ιστορίας, όταν η συλλογική συνείδηση αναδιαμορφωνόταν για να συναντηθεί με τη νέα πραγματικότητα των καιρών. Στις αρχές του 20ου αιώνα, όταν η δημοτική διεκδικούσε – κυριολεκτικά – το χώρο της στα επίσημα χαρτιά και μετά το 1974, όταν η «αρχαιοπρέπεια» των τόνων και της υποτακτικής είχαν δεχτεί, μαζί με την καθαρεύουσα, το πλήγμα του επταετούς γύψου.

Και ως υστερόγραφο, δυο ιστορικές σημειώσεις για γλωσσικά θέματα:

Το 1914 είχαμε τη δίκη του Ναυπλίου. Ο Αλέξανδρος Δελμούζος είχε εισαγάγει τη δημοτική γλώσσα ως όργανο διδασκαλίας στο Παρθεναγωγείο του Βόλου. Κατηγορήθηκε για στάση κατά του καθεστώτος, αθεΐα, κλπ

Το 1942 είχαμε τη «δίκη των τόνων». Ο Ιωάννης Κακριδής, καθηγητής της Φιλοσοφικής σχολής Αθηνών, βρέθηκε κατηγορούμενος εξαιτίας του βιβλίου του “Ελληνική κλασσική παιδεία”, που ήταν γραμμένο στη δημοτική και στο μονοτονικό.

_________________________________________________________________________________


Ine poles panta I ptihes pu anadionte apo tis sizitisis shetika me ta glosika zitimata ke den iparhi periptosi na sizita kanis afstira ke mono gi’ afta. Tha piaso to nima tis skepsis apo ti simasia pu ehi gia ton kathena I egramatosini, h ekmathisi ke I hrisi tis grafis

I egramatosini ine gia ton kathena I sigkrotisi tis sinidisis tu, I optikopiisi tis skepsis tu, I sinantisi tu me ton kosmo. (Ke s’ afto ine anantikatastati i axia tu hirografu). I orthografikes simvasis ginonte meros aftis tis sigrotisis, meros tis sinidisis pu anagnorizi to traino tis pedikis tis ilikias ke niothi oti to neo treno den tis thimizi tipota apo ti mirodia tis pisas ke ton metalon. I orthografikes simvasis ine meros tu desmu mas me ton kosmo ke o silogikos tus haraktiras diamorfoni ke ti silogiki sinidisi, diamorfoni tin omiotita pu zitame stus alus gia na niosume ikia. An etsi ehun ta pragmata, tote ke I istoriki orthografia diamorfoni mia ptihi istorikis sinidisis, mia ikona gia to parelthon mas, ke edo ta pragmata ginonte akomi pio endiaferonta…

I anorthologiki – ala ohi anexigiti – istoriki orthografia sinista diaforopiisi apo ti logiki antistihia Ihu ke simvolu, I apodohi tis opias tha simene ke apodohi tis fonitikis orthografias. Afti I “omiomorfia” mas tromazi. Exafanizi megalo komati tu eaftu mas, alioni tin ikona tu opos tin ehume sinithisi. Ine efkolia, ala de mas epitrepi na agapame ta “lathi” mas, de mas epitrepi kan na kanume lathi…

Nomizo oti aftos ine o kirioteros logos pu diskola tithete zitima aplopiisis tis grafis. Den ine I glosa pu kindinevi, ala oti ehi sigrotithi me aftin ke tin mathimeni optikopiisi tis, tin “orthi” grafi tis. Diladi, ine I sinidisi pu klonizete sto pio evesthito simio tis, sto simio tis sinantisis tis me ton kosmo, sto simio tou sigkinisiaku desmu tis me ton kosmo.

Isos gi’ afto tetia zitimata tethikan se stigmas tis istorias, otan I silogiki sinidisi anadiamorfonotan gia na sinantithi me tin ea pragmatikotita ton keron. Stis arhes tu 20u eona, otan I dimotiki diekdikuse – kiriolektika – to xoro tis sta episima hartia ke meta to 1974, otan i “arheoprepia” ton tonon ke tis ipotaktikis ihan dehti, mazi me tin katharevusa, to pligma tu eptaetus gipsu.

Ke os isterografo, dio istorikes simiosis gia glosika themata:

To 1914 ihame ti diki tu Nafpliu. O Alexandros Delmuzos ihe isagagi ti dimotiki glosa os organo didaskalias sto Parthenagogio Volu. Katigorithike gia stasi kata tu kathestotos, atheia, klp

To 1942 ihame ti « diki ton tonon». O Ioanis Kakridis, kathigitis tis Filosofikis sholis Athinon, brethike katigorumenos exetias tu vivliu tu « Eliniki klasiki pedia » pu itan grameno sti dimotiki ke sto monotoniko.

Ετικέτες;

Σχόλιο από τον/την Γιάννης Μαργιούλας στις 31 Δεκέμβριος 2009 στις 12:38

Βασίλη χρόνια πολλά

Συμφωνώ απόλυτα με την άποψή σου για το ρόλο και τις λειτουργίες της ιστορικής ορθογραφίας. Πράγματι, οι δυσκολίες απλοποίησης της γραφής οφείλονται τόσο στον προσωπικό συγκινησιακό δεσμό των εγγράμματων με την καθιερωμένη γραφή όσο και στο γεγονός ότι αυτή είναι ενσωματωμένη στο πλαίσιο μιας μακράς πολιτισμικής παράδοσης και θεωρείται αναπόσπαστο κομμάτι της ιστορικής ταυτότητας της νεοελληνικής κοινωνίας. Το ίδιο βέβαια συμβαίνει και με πολλές άλλες κοινωνίες που διατηρούν ιστορικά συστήματα ορθογραφίας ή πολλά ιστορικά στοιχεία στη γραπτή αποτύπωση των γλωσσών τους. Το ζήτημα - όπως σωστά επισημαίνεις - δεν είναι μόνο γλωσσικό για να εξορθολογιστεί εύκολα. Τέτοιου είδους ανατροπές συμβαίνουν μόνο στην περίπτωση ευρύτερων (ίσως επαναστατικού τύπου) κοινωνικών αλλαγών που κάμπτουν τις αντιδράσεις και αναπροσδιορίζουν το περιεχόμενο της συλλογικής ταυτότητας. Να θυμίσω την καθιέρωση του λατινικού αλφάβητου στην Τουρκία που αντικατέστησε την πατροπαράδοτη αραβική γραφή μέσα στο πλαίσιο των κοσμογονικών αλλαγών που επέβαλλε - με αρκετή δόση αυταρχισμού - η κεμαλική μεταρρύθμιση του μεσοπολέμου. Ή την παράλληλη καθιέρωση της λατινικής γραφής - μαζί με την κυριλλική - στη Γιουγκοσλαβία του Τίτο.
Στη δική μας κοινωνία τέτοια θέματα θεωρούνται από άκαιρα έως επικίνδυνα, ιδίως αν αναλογιστούμε την πορεία των γλωσσικών πραγμάτων από τη δεκαετία του 80 και δώθε και την ταυτόχρονη ενίσχυση των συντηρητικών και κλειστοφοβικών στοιχείων της εθνικής ταυτότητας. Δεν είναι μόνο η ισχυροποίηση του νεοκαθαρευουσιανισμού και η επιρροή του στα κέντρα λήψης των αποφάσεων (κύκλος Μπαμπινιώτη) ούτε οι θεωρίες της "ρύπανσης" και η εισαγωγή των αρχαίων στο γυμνάσιο. Είναι οι βολές που δέχεται το μονοτονικό από διάφορους κύκλους. Πριν λίγα χρόνια έγινε - σε ανύποπτο χρόνο - πρόταση στη Βουλή για παράλληλη χρήση του πολυτονικού ενώ εμφανίζονται ψευδοεπιστημονικές έρευνες που "αποδεικνύουν" τις ευεργετικές ψυχοπαιδαγωγικές επιπτώσεις του πολυτονικού (I. K. Τσέγκος, Θ. Ν. Παπαδάκης και Δ. Βεκιάρη, Η εκδίκηση των τόνων: Η επίδραση των «Αρχαίων Ελληνικών» και του «Μονοτονικού» στην ψυχοεκπαιδευτική εξέλιξη του παιδιού. Συγκριτική µελέτη. Αθήνα: Εναλλακτικές Εκδόσεις, 2005. Για μια εμπεριστατωμένη αναίρεση αυτών των θέσεων βλ. Σπύρος Μοσχονάς «Υπεράσπιση του πολυτονικού � Λογικά σφάλµατα µιας �επιστηµονικής� έρευνας και η �θεραπεία διά των αρχαίων», Η Καθηµερινή 7/2/2006). Θα έχεις καταλάβει πιστεύω πως βρισκόμαστε σε θέση άμυνας για να προασπίσουμε τις ελάχιστες ορθολογικές απλοποιήσεις της γραφής για τις οποίες αγωνιζόταν ο Κακριδής στα χρόνια της κατοχής, πόσο μάλλον να μιλάμε για φωνητική γραφή ή παράλληλη χρήση της λατινικής γραφής.

Σχόλιο από τον/την Vasilis Simeonidis στις 4 Ιανουάριος 2010 στις 21:25

Γεια σου Γιάννη,

καλή χρονιά!

Συμφωνούμε, (δυστυχώς) είμαστε σε άμυνα. Να διορθώσω την υποψία μιας παρεξήγησης, όχι τόσο από σένα, μια που έχουμε ξανασυζητήσει τέτοια θέματα...

Δεν προτάσσω τη χρήση του λατινικού αλφαβήτου, αλλά δε θέλω να την ενοχοποιώ. Το περιβάλλον και η επικοινωνιακή περίσταση που δημιουργούν οι υπολογιστές οδηγούν πολλούς στη χρήση του λατινικού αλφαβήτου. Βλέπω αυτήν την πραγματικότητα θετικά στο βαθμό που παράγει κείμενα και επιτυγχάνει επικοινωνία.

Εκείνο που με «τρομάζει» πραγματικά είναι η ισχυρότατη συγκινησιακή σύνδεση των εγγράμματων με την ιστορική ορθογραφία. Με ένα τρόπο τέτοιο, ώστε δε μπορούν να διαχωρίσουν τη γραφή από τη γλώσσα. Τι εγγραμματοσύνη «άγλωσση» είναι αυτή;...