[οι Μεγάλες Δυνάμεις και η Ελλάδα στη Μικρά Ασία]

Στις Διασκέψεις της Ειρήνης του 1919, η Βρετανία, η Γαλλία, η Ελλάδα, η Ιταλία, η Βουλγαρία, οι Σέρβοι, οι Κροάτες, οι Αζέροι, οι Αρμένιοι, οι Άραβες, οι Κούρδοι και οι Εβραίοι Σιωνιστές πρόβαλλαν όλοι τις διεκδικήσεις τους από την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Ακόμα και οι Πόντιοι έθεσαν αιτήματα, αν και οι προσπάθειες τους αποδείχτηκαν ανεπιτυχείς. Ακολούθησε σειρά καταπατημένων υποσχέσεων και προδοσιών, καθώς και η παραποίηση των γεγονότων από τη Βρετανία, και όλα αυτά δημιούργησαν τις συνθήκες συγκρούσεων και διαφωνιών, οι οποίες συνεχίζονται μέχρι τις μέρες μας και οδήγησαν τον πρωθυπουργό της Γαλλίας Ζωρζ Κλεμανσώ να δηλώσει με λύπη: «Τι ξεκίνημα για την Κοινωνία των Εθνών!»⁶

Η Ιταλία, αποφασισμένη να πραγματοποιηθούν όσα της είχαν υποσχεθεί κατά τη διάρκεια μιας συμφωνίας του 1917 που δεν εφαρμόστηκε ποτέ, ξεκίνησε την αποβίβαση στρατευμάτων στην νότια Ανατολία το Μάρτιο του 1919, δύο μήνες μετά τη λήξη της Συνδιάσκεψης Ειρήνης. Για να αποτραπεί η κυριαρχία της Ιταλίας σε περιοχές της Ανατολίας, η Βρετανία, η Γαλλία και οι ΗΠΑ ζήτησαν από την Ελλάδα να αποβιβάσει στρατεύματα στην Σμύρνη. Η αποβίβαση έγινε στις 15 Μαΐου 1919. Η κατάληψη αυτή πυροδότησε τον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1919-1922. Έμελλε, επίσης, να παίξει αποφασιστικό ρόλο στην επικράτηση του Μουσταφά Κεμάλ επί των αντίπαλων πολιτικών ομάδων στην Τουρκία, δίνοντας του τον τίτλο «Ατατούρκ», που σημαίνει «Πατέρας των Τούρκων».

Τον Ιούνιο του 1920, τα εθνικιστικά στρατεύματα του Κεμάλ επιτέθηκαν στις βρετανικές δυνάμεις κοντά στην Κωνσταντινούπολη. Αυτή η ενέργεια του Κεμάλ, σε συνδυασμό με την τότε πρόσφατη ήττα των γαλλικών δυνάμεων στο Μαράς και στην Κιλικία και τις ολοένα στενότερες σχέσεις των Τούρκων με τους Ρώσους, τρομοκράτησαν τους Βρετανούς. Μην έχοντας δικά της στρατεύματα διαθέσιμα για να προστατεύσει την πρωτεύουσα, η Βρετανία ζήτησε από την Ελλάδα να στείλει στρατό στην Κωνσταντινούπολη, διαβεβαιώνοντας την ότι οι όροι της Συνθήκης των Σεβρών που έμελλε να υπογραφεί σύντομα θα διασφαλίζονταν από την παρέμβαση της Ελλάδας.

Η Ελλάδα συμφώνησε με τον όρο ότι ο στρατός της θα προχωρούσε από τη Σμύρνη. Η Βρετανία αλλά και η Γαλλία συμφώνησαν με τους όρους της Ελλάδας.

Για την Ελλάδα, η αποστολή της είχε ξεκάθαρο στόχο: την επανάκτηση εδαφών που είχαν χαθεί αιώνες νωρίτερα. Για τη Βρετανία και την Γαλλία, ο στόχος ήταν η παρεμπόδιση των εθνικιστικών στρατευμάτων του Κεμάλ, ώστε να μην εκδιωχθούν οι συμμαχικές δυνάμεις. Η τριμερής επιθετική τακτική της Ελλάδας υπήρξε επιτυχημένη. Μέχρι τις αρχές του Ιουλίου, λίγες μόνο βδομάδες μετά την επέλαση των στρατευμάτων της, η Ελλάδα επανέκτησε την Προύσα και το μεγαλύτερο μέρος της Ανατολίας, κατέλαβε την Ανατολική Θράκη και εξουδετέρωσε την αντίσταση έξω από την Κωνσταντινούπολη⁷.

Όπως είχε υποσχεθεί ο πρόεδρος Ουίλσον, η Συνθήκη των Σεβρών, που υπογράφηκε στις 10 Αυγούστου 1920. έδινε στις μειονότητες της Τουρκίας, όπως ήταν οι Αρμένιοι και οι Κούρδοι, εδάφη και κρατική υπόσταση. Στην Ελλάδα δινόταν η Ανατολική Θράκη και τα περισσότερα νησιά του Αιγαίου Πελάγους. Η συνθήκη αναγνώριζε, επίσης, το δικαίωμα της Ελλάδας να καταλάβει τη Σμύρνη και τα περίχωρα της για πέντε χρόνια, μετά το πέρας των οποίων το Συμβούλιο της Κοινωνίας των Εθνών θα παραχωρούσε την περιοχή μόνιμα στο Βασίλειο της Ελλάδος ή θα αποφάσιζε να διεξαχθεί δημοψήφισμα των κατοίκων, οπότε θα μπορούσαν να επιλέξουν αν θα ανήκαν οριστικά πια στην Ελλάδα.

Στην επίσημη αναφορά του, ο Τζωρτζ Χόρτον βεβαίωνε ότι το βραχύβιο ελληνικό καθεστώς στη Σμύρνη είχε υπάρξει «το μόνο πολιτισμένο και ωφέλιμο καθεστώς που είχε γνωρίσει η περιοχή από τους αρχαίους χρόνους».⁸ Ο Έλληνας κυβερνήτης που διορίστηκε στη Σμύρνη και τα περίχωρα της, ο Αριστείδης Στεργιάδης. εφάρμοσε έμπρακτα τις προθέσεις του να υπηρετήσει και τους Τούρκους κατοίκους. Τιμώρησε ακόμα σκληρότερα τους Έλληνες όταν ξέσπασαν κάποια βίαια περιστατικά εξαιτίας της αντίστασης που προέβαλαν οι Τούρκοι υπήκοοι στις ελληνικές δυνάμεις ή μετά από πράξεις αντιποίνων από τους Έλληνες για προηγούμενες σφαγές και ληστείες. Τρεις Έλληνες δικάστηκαν και καταδικάστηκαν σε θάνατο.

Όμως, μια αλλόκοτη εξέλιξη της μοίρας έμελλε να αλλάξει την πορεία της ιστορίας.

Στις 25 Σεπτεμβρίου 1920, τον Βασιλιά της Ελλάδος Αλέξανδρο που είχε δείξει συμπάθεια για τους Συμμάχους, τον δάγκωσε μια μαϊμού και πέθανε σε διάστημα μικρότερο του ενός μηνός. Ο πατέρας του Αλέξανδρου, ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος Α', που είχε προηγουμένως εκθρονιστεί, επανήλθε στο θρόνο του. Την ίδια περίοδο, ο νικηφόρος Βενιζέλος καταψηφίστηκε ως πρωθυπουργός και αντικαταστάθηκε από τον εξόριστο Δημήτριο Γούναρη. Και ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος αλλά και ο Γούναρης είχαν επιδείξει εχθρική στάση προς τους Συμμάχους.

Η προφανής νίκη της Ελλάδας δεν προέτρεψε καθόλου τον Μουσταφά Κεμάλ να συμφωνήσει με τους όρους της Βρετανίας στην Συνδιάσκεψη του Λονδίνου, τον Μάρτιο του 1921. Έχοντας θυμώσει με την Βρετανία, επειδή αθέτησε τις προηγούμενες εδαφικές συμφωνίες της. αμφότερες η Γαλλία και η Ιταλία πίεσαν τον Κεμάλ να μην υποκύψει στις βρετανικές διεκδικήσεις. Ο πρωθυπουργός της Βρετανίας Λόυντ Τζωρτζ αγνόησε τη μεταστροφή της κοινής γνώμης στη Βρετανία και ενθάρρυνε κρυφά την Ελλάδα να συνεχίσει τις στρατιωτικές ενέργειες εναντίον του Κεμάλ. Όπως και παλαιότερα, αυτή η ενθάρρυνση δεν συνοδεύτηκε ούτε από οικονομική αλλά ούτε από στρατιωτική υποστήριξη προς την Ελλάδα. Απλά. η Ελλάδα θεώρησε τη μυστική προτροπή του Λόυντ Τζωρτζ ως επίσημη εξουσιοδότηση της Βρετανίας για να συνεχίσει τον πόλεμο.

Οι Έλληνες υπήρξαν ιδιαίτερα επιτυχείς στις επιθετικές στρατιωτικές επιχειρήσεις τους, κερδίζοντας τη μια μάχη μετά την άλλη. Παρά τις αρχικές δυσκολίες, ο ελληνικός στρατός έφτασε, σε εξαιρετικά σύντομο χρονικό διάστημα, σε μικρή απόσταση από την Άγκυρα, το αρχηγείο των εθνικιστικών δυνάμεων του Ατατούρκ στην κεντρική Ανατολία και μέλλουσα πρωτεύουσα του τουρκικού κράτους. Με τον στρατό των Ελλήνων να βρίσκεται κοντά στον θρίαμβο της κατάληψης της Άγκυρας, ο Μουσταφά Κεμάλ ανέλαβε διοικητής του τουρκικού στρατού. Με ένα ευφυή πολιτικό ελιγμό, ο Κεμάλ συγκάλεσε μυστική συνάντηση του Εθνικού Συμβουλίου όπου πρότεινε να οριστεί απόλυτος μονάρχης για διάστημα τριών μηνών με την υπόσχεση ότι, σε αυτό το διάστημα, θα κατάφερνε να εκδιώξει τις ελληνικές στρατιωτικές δυνάμεις. Αν και προβλήθηκαν κάποιες αντιρρήσεις, το Εθνικό Συμβούλιο ενέδωσε στο αίτημα του Κεμάλ, γεγονός που οδήγησε στην μετέπειτα άνοδο του στην εξουσία.

Αντί να ικανοποιήσει τους συμμάχους της, οι νίκες της Ελλάδας τους αιφνιδίασαν. Φοβούμενοι ότι η Ελλάδα θα απαιτούσε να διατηρήσει τα εδάφη που είχε αποσπάσει από τους Τούρκους με συνακόλουθο τον αποκλεισμό των Συμμάχων, η Βρετανία, η Γαλλία και η Ιταλία εγκατέλειψαν την Ελλάδα στην πιο κρίσιμη στιγμή, γεγονός που έμελλε να οδηγήσει στην ήττα της. Περάν αυτού, η Γαλλία και η Ιταλία προχώρησαν σε ξεχωριστές συμφωνίες με τους Τούρκους και άρχισαν να προμηθεύουν τη Τουρκία με χρήματα και όπλα. Μια ξεχωριστή παρόμοια συμφωνία της Ρωσίας επέφερε πρόσθετη υποστήριξη για την Τουρκία.

Ο ελληνικός στρατός, εξουθενωμένος και αποκομμένος από την γραμμή ανεφοδιασμού, απαραίτητη για να συνεχίσει τον αγώνα, εγκατέλειψε τα εδάφη που είχε κερδίσει στην Ανατολία και υποχώρησε. Μονάχα ο Λόυντ Τζωρτζ συνέχισε να ενθαρρύνει την Ελλάδα να συνεχίσει τον πόλεμο μέχρι το πικρό τέλος, αλλά η ενθάρρυνση του αυτή ουσιαστικά δεν υποστηριζόταν ούτε από την κυβέρνηση του ούτε από τους πολίτες της Βρετανίας.

Με την απόσυρση τριών μεραρχιών στην Ανατολία και την σύνταξη τους έξω από τη Κωνσταντινούπολη στην Ανατολική Θράκη, ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος Α' έλπιζε ότι και μόνο η ανακοίνωση της πρόθεσης να καταλάβει τη Πόλη θα ανάγκαζε τους Συμμάχους να παρέμβουν και να παρθούν κάποιες αποφάσεις για τις ελληνοτουρκικές διαφορές. Στη χειρότερη περίπτωση, ο Κωνσταντίνος θεώρησε ότι τα στρατεύματα του θα μπορούσαν να περάσουν μέσα από την Κωνσταντινούπολη και να συναντηθούν με τα άλλα ελληνικά στρατεύματα που βρίσκονταν στην Ανατολία. Αργότερα, οι Σύμμαχοι παραπονέθηκαν με πικρία ότι είχαν κινδυνεύσει να εμφανιστούν αδύναμοι, αν η Τουρκία κατάφερνε να τους εκδιώξει από την Κωνσταντινούπολη. Όμως. τη στιγμή εκείνη που ο ελληνικός στρατός βρισκόταν στις πύλες της Κωνσταντινούπολης, οι Σύμμαχοι δεν του επέτρεψαν να περάσει στην Πόλη.

Thea Halo, Ούτε το όνομά μου Γενοκτονία και επιβίωση: Μια αληθινή ιστορία του Πόντου, Γκοβόστης, 2001, σ. 188-193

συνέχεια 3