Η προσωπικότητα του Γ. Παπανδρέου

Γεννημένος στις 13 Φεβρουάριου 1888, ο Παπανδρέου, όταν γίνεται πρωθυπουργός υπό την ιδιότητα του ηγέτη της Ένωσης Κέντρου, έχει ήδη πίσω του μια μακρότατη πολιτική σταδιοδρομία. Διευθυντής του πολιτικού γραφείου του Ε. Βενιζέλου το 1916, τον βρίσκουμε υπουργό των Εσωτερικών στην επαναστατική κυβέρνηση του Στ. Γονατά από τον Ιανουάριο μέχρι τον Οκτώβριο του 1923. Από τον Ιανουάριο του 1930 μέχρι τον Μάιο του 1932 είναι υπουργός Εθνικής Παιδείας του Ε. Βενιζέλου -κατά την εποχή εκείνη θα επιτελέσει σημαντικότατο έργο για την ανανέωση του εκπαιδευτικού συστήματος.

Μετά την αποχώρηση του Βενιζέλου από το πολιτικό προσκήνιο, ο Παπανδρέου ιδρύει το 1935 προσωπικό κόμμα, το Δημοκρατικό Κόμμα (που αργότερα θα γίνει το Δημοκρατικό Σοσιαλιστικό Κόμμα). Κατά την Κατοχή συλλαμβάνεται από τους Ιταλούς, κατορθώνει όμως τελικά να περάσει στη Μέση Ανατολή τον Απρίλιο του 1944, όπου για πρώτη φορά γίνεται πρωθυπουργός μιας κυβέρνησης που αποτελείται από δυο μόνο ανθρώπους και στην οποία κατέχει τα χαρτοφυλάκια των Εξωτερικών, της Δικαιοσύνης, των Οικονομικών, των Στρατιωτικών και της Αεροπορίας. Επιστρέφει στην Ελλάδα ως πρόεδρος της κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας, που συστήθηκε, με συμμετοχή του ΕΑΜ, την επομένη της Διάσκεψης του Λιβάνου (Μάιος 1944). Υπό την ιδιότητα αυτή ο Παπανδρέου θα αντιμετωπίσει τη στάση του Δεκεμβρίου 1944: παραιτείται στις 3 Ιανουαρίου 1945 για να παραχωρήσει τη θέση του σε μια κυβέρνηση Πλαστήρα, που θα υπογράψει τη συμφωνία της Βάρκιζας. Οι διάφορα σταθμοί της σταδιοδρομίας του, μετά τη χρονολογία αυτή, έχουν ήδη περιγραφεί στα προηγούμενα κεφάλαια.

Κατά το πρώτο μέρος της σταδιοδρομίας του ο Παπανδρέου, που δρα πάνω στα ίχνη του Ε. Βενιζέλου, εκδηλώνει σαφώς αντιμοναρχικά αισθήματα. Ο πόλεμος και τα Δεκεμβριανά ωστόσο θα απαλύνουν τις διαφορές του με τη μοναρχία. Η αντιπολίτευση προς το Στέμμα έτεινε την εποχή εκείνη να περιορισθεί, χωρίς να λησμονούμε βέβαια τους κομμουνιστές, γύρω από ανθρώπους της παλαιάς φιλελεύθερης φρουράς σαν τον Καφαντάρη και τον Πλαστήρα. Ο Παπανδρέου δεν φαίνεται να μετέβαλε θέσεις, δημόσια τουλάχιστον, κατά τη διενέργεια του δημοψηφίσματος για το πολίτευμα. Φαίνεται όμως ότι, στα μάτια των Ανακτόρων, έμεινε σημαδεμένος από την αρχική του στάση, πράγμα που εξηγεί τις προσπάθειες που ανέλαβε ο βασιλιάς Παύλος την επομένη της παραίτησης του Καραμανλή και επίσης μετά την παραίτηση του ίδιου του Παπανδρέου τον Δεκέμβριο του 1963 για το σχηματισμό μιας κυβέρνησης, μέσα στην οποία την Ένωση Κέντρου και συνεπώς τον Παπανδρέου θα εξουδετέρωνε εν μέρει η παρουσία ενός τμήματος της Δεξιάς. Από το ίδιο πνεύμα εμπνέεται βέβαια και η γραμμή που ακολούθησε το Στέμμα μετά την κρίση της 15ης Ιουλίου 1965.

Δώσαμε, στα προηγούμενα, δείγματα του λιβανωτού με τον οποίο τα επίσημα κυβερνητικά δημοσιεύματα αναφέρονταν άλλοτε στον Κ. Καραμανλή κατά ένα τρόπο που έφθανε τα όρια της προσωπολατρίας. Τίποτε το ανάλογο βέβαια δεν συνέβη στην περίπτωση του Γ. Παπανδρέου, ο οποίος είχε εξάλλου το δυσμενές προνόμιο να προβάλλεται στο εξωτερικό ως ασυνεπής από τον αντιπολιτευόμενο τύπο.

Χαρακτηριστικό είναι σχετικά ένα πορτρέτο του Γ. Παπανδρέου φιλοτεχνημένο με αρκετό χιούμορ από την αγγλική έκδοση ενός περιοδικού Δεξιάς.

«Δεν είναι εύκολο να παρουσιάσει κανείς το πορτρέτο του Γεωργίου Παπανδρέου... Επί πενήντα χρόνια έζησε έντονα... Κατά την περίοδο αυτή συζητήθηκε, καταδικάσθηκε, επαινέθηκε και υπήρξε διαρκές θέμα για τους ευθυμογράφους και την πολιτική σάτιρα. Λεγεώνα αποτελούν τα παρωνυμία που του έδωσε το κοινό, και σε μια ηλικία που άλλες πολιτικές προσωπικότητες ξεχνιούνται, λατρεύεται από την πλειοψηφία του εκλογικού σώματος που υπέκυψε στη ρητορική του δεινότητα και την αναμφισβήτητη προσωπική του γοητεία».

«Η ιδιωτική ζωή του συγγραφέα των "Πολιτικών Θεμάτων" δεν υπήρξε πάντοτε γαλήνια. Ο άνθρωπος που κάποτε γοήτευσε και παντρεύτηκε την Κυβέλη, τη μεγάλη Ελληνίδα ηθοποιό, και που ακόμη με κάποια δόση ναρκισσισμού -λένε οι αντίπαλοι του- διατηρεί την εμπιστοσύνη στην προσωπική του γοητεία, ήταν αναγκασμένος να αναζητά θάρρος και έμπνευση μέσα από τα προσωπικά του άσβεστα πάθη».

«Κατηγορείται για τις αμφιταλαντεύσεις του στις ανεξερεύνητες περιοχές της ελληνικής πολιτικής. Επίσης κατηγορείται για ασυνέπεια... προσχώρηση σε θεωρητικά πλαίσια, που συχνά περιπλέκουν αντί να διευκρινίζουν την κατάσταση που αντιμετωπίζει... Ελέχθη ότι ο Γεώργιος Παπανδρέου πρώτα δημιουργεί ένα απόφθεγμα και ύστερα μια κατάσταση που να ταιριάζει στο απόφθεγμα».

«Παραβλήθηκε επίσης προς ένα "εκκρεμές"... Το λίκνισμα του εκκρεμούς θυμίζει επίσης τους κτύπους ενός χρονομέτρου, και οι κτύποι αυτοί τον βοηθούν να διατηρεί ένα βασικό ρυθμό -και στις ζωηρότερες ακόμη στροφές του πολιτικού χορού».

«Η φωνή του διατηρεί τη δύναμη της, αλλά το λεξιλόγιο του πλουτίζεται συνεχώς... Αλλάζει ανάλογα με τους καιρούς και συμβιβάζει εύκολα κάθε ιδιαίτερη γραμμή που διαλέγει με τις προηγούμενες της. Όμως, όσο και να αποκλίνουν μεταξύ τους, οι γραμμές αναμειγνύονται η μία με την άλλη όπως τα χρώματα ενός καλοσχεδιασμένου μωσαϊκού».

«Η πρακτική πλευρά των ζητημάτων δεν διαφεύγει από τον Γεώργιο Παπανδρέου. Εκείνο που του διαφεύγει, ίσως, είναι η συσχέτιση προσώπων και καταστάσεων, πράγμα που θα έδινε μεγαλύτερη ίσως διάρκεια στην πρωθυπουργία του».

Το κείμενο αυτό είναι πονηρότερο, βέβαια, από τον βαρύγδουπο ύμνο του Καραμανλή, τον οποίον αναφέραμε στα προηγούμενα. Όμως, τελικά, πρέπει να πούμε ότι είναι εξίσου απατηλό. Δεν είναι λογικό, ακόμη και με ειρωνικό ύφος, να αποδίδεται στην προσωπική γοητεία του ηγέτη της Ένωσης Κέντρου ένας τόσο σημαντικός ρόλος στην ανατροπή του συσχετισμού των δυνάμεων και την έξωση της Εθνικής Ριζοσπαστικής Ένωσης από την εξουσία. Εάν συνέβαινε κάτι τέτοιο, θα έπρεπε να δικαιώσουμε την ηγεσία της EPE που προβάλλει την ανάγκη ενίσχυσης των κυβερνητικών εξουσιών με δικαιολογία τη μετριότητα της πολιτικής αγωγής των Ελλήνων πολιτών. Η επιτυχία του Παπανδρέου οφείλεται στο γεγονός ότι σε μια αποφασιστική στιγμή εκπροσώπησε το σύνολο των ομάδων που ήθελαν την «Αλλαγή» και των δυνάμεων που επρόκειτο να την καταστήσουν δυνατή. Επιπλέον δεν είναι διόλου βέβαιο ότι η ιστορία επικυρώνει την καλοπροαίρετη κρίση για τις παλινδρομικές τάσεις του παλαιού οπαδού του Βενιζέλου, του οποίου οφείλουμε επίσης να τονίσουμε ότι η προσωπική εντιμότητα δεν τέθηκε οπωσδήποτε ποτέ σε αμφισβήτηση.

Δεν θα είχαμε ασφαλώς ποτέ επιμείνει πάνω σε ένα τέτοιο κείμενο, εάν δεν υπήρχε κίνδυνος -δεδομένου ότι προορίζεται για το εξωτερικό-να ενισχύσει τη στερεότυπη εικόνα για την ελληνική πολιτική -μια ασφαλώς πολύ σημαντική υπόθεση- που κυκλοφορεί συνήθως έξω από την Ελλάδα. Ωστόσο, το βλέπουμε ακόμη μία φορά, οι ίδιοι οι Έλληνες συντελούν στη διατήρηση αυτών των μύθων.

Jean Meynaud (Π. Μερλόπουλος – Γ. Νοταράς) Οι πολιτικές δυνάμεις στην Ελλάδα, 1946-1965, Αθήνα: Σαββάλας, 2002 (331-334)