Βασίλης Συμεωνίδης

τεχνική υποστήριξη

Σταυρούλα Φώλια

ο αναποδογυρισμένος πίνακας και η καταστροφή της φόρμας

[…]

Υπάρχει μια γραπτή μαρτυρία, μεγάλης αξίας, του καλλιτέχνη, που πολλές φορές παρατίθεται, άλλα που ποτέ δεν εκτιμήθηκε με τη σωστή της σημασία. Την μεταφέρουμε εδώ, σχεδόν ατόφια, επειδή νομίζουμε ότι εξηγεί σε μεγάλο βαθμό - όπως το παραδέχεται ο ίδιος ο Καντίνσκυ,- το άλμα του καλλιτέχνη προς την αφηρημένη εικόνα. Η ανάμνηση αυτή χρονολογείται το 1908, όταν ο ζωγράφος καλλιεργούσε ακόμη την παραστατική τέχνη:

«Ήταν ηλιοβασίλεμα, γύριζα στο σπίτι μου με το κουτί γεμάτο χρώματα αφού είχα καταπιαστεί με μια σπουδή, βυθισμένος ακόμη μέσα στα όνειρα μου και στην ανάμνηση της δουλειάς που είχα κάνει, όταν ξαφνικά είδα μια εικόνα εκπληκτικής ομορφιάς που έλαμπε ένα εσωτερικό φως. Έμεινα εμβρόντητος, κατόπιν πλησίασα την εικόνα-κρυπτογράφημα όπου δεν έβλεπα παρά σχήματα και χρώματα, και που το νόημα του έμενε ακατανόητο για μένα. Βρήκα γρήγορα το κλειδί της αποκρυπτογράφησης: επρόκειτο για έναν δικό μου πίνακα κρεμασμένο ανάποδα στον τοίχο. Την άλλη μέρα με το φως, προσπάθησα να ξαναβρώ την εντύπωση εκείνη, αλλά δεν το κατόρθωσα παρά μόνο κατά το ήμισυ». (Ανασκοπήσεις).

Το χωρίο αυτό ερμηνεύτηκε σχεδόν πάντα σαν οιωνός της εξαφάνισης του αντικειμένου, στή ζωγραφική του Καντίνσκυ. Ο ίδιος ο καλλιτέχνης υπαινίσσεται ότι αυτή ήταν η στιγμή όταν διαισθάνθηκε ότι το «αντικείμενο βλάπτε τη ζωγραφική». Αλλά εκείνο που πρέπει ίσως να τονιστεί είναι το γεγονός ότι «η εξαφάνιση του αντικειμένου» αποτελεί συνέπεια μόνο και όχι αιτία που ο πίνακας εκείνος προκάλεσε στον καλλιτέχνη μια τόσο έντονη εντύπωση του καινούργιου·: στον αναποδογυρισμένο πίνακα αναποδογυρίζεται και η ισορροπία της φόρμας, εκείνη που πασχίζει να σταθεροποιήσει μια ορισμένη πτυχή τής πραγματικότητας σε μια αρμονική σύνθεση. Οι νόμοι στους οποίους από αιώνες υπακούει η ζωγραφική, αγνοούνται με τον τρόπο αυτό, αμφισβητούνται και ακυρώνονται στην ίδια την καλλιτεχνική τους αξία. Τίθεται υπό αμφιβολία η ικανότητα της παραδοσιακής τέχνης να συγκινήσει: «ακόμη και (ή μόνον) αναποδογυρισμένος, ο πίνακας έχει μια εκπληκτική ομορφιά και λάμπει ολόκληρος από ένα εσώτερο φως». Όλη η προηγούμενη παραστατική καλλιέργεια -οπαδός της οποίας ήταν τότε ο Καντίνσκυ - κλονίζεται από τα θεμέλια της. Ο νέος τρόπος καλλιτεχνικής έκφρασης πρέπει - σύμφωνα με την αντίληψη του Καντίνσκυ - να παραιτηθεί εξ ολοκλήρου από την παραδοσιακή έννοια  της φόρμας. Το έργο τέχνης πρέπει να απορρέει από μια άλλη αντίληψη για την ισορροπία της φόρμας. Εγκαινιάζεται λοιπόν μια περίοδος μεγάλης δημιουργικής έντασης – «η περίοδος της μεγαλοφυΐας», όπως την ονομάζει ό σπουδαιότερος βιογράφος του Καντίνσκυ (Will Grohmann) - όπου το ζωγραφικό πείραμα συνδυάζεται με το θεωρητικό. Οι εκφραστικές και συμβολικές ενώσεις του χρώματος, ο ρόλος της γραμμής και του σημείου, η αλληλοπροσαρμογή τους στην ζωγραφική επιφάνεια... ο Καντίνσκυ λαβαίνει υπόψη του όλα αυτά αναζητώντας τον πιο κατάλληλο τρόπο έκφρασης της «εσωτερικής αναγκαιότητας». Στο πλαίσιο αυτό, είναι αλήθεια, το «αντικείμενο» χάνεται, αλλά όχι μέσα από την υποτίμηση του πραγματικού αλλά από την πρόθεση υπέρβασης της παραδοσιακής αντίληψης για την πραγματικότητα.

Με την εποπτεία του «αναποδογυρισμένου πίνακα» καταστρέφεται η Φόρμα που είναι φορτισμένη με μια ολόκληρη ιστορική εμπειρία: με την εξέλιξη της ζωγραφικής από την αναγέννηση μέχρι τον εξπρεσιονισμό. Κι αυτός ακόμη ο εξπρεσιονισμός με τον όποιο ο Καντίνσκυ είναι αναμφισβήτητα συνδεδεμένος, είχε προσπαθήσει να επανεκτιμήσει τη ζωγραφική μέσα από μια επίθεση κατά τής κατεστημένης εικόνας του κόσμου, Ο Καντίνσκυ την αναποδογυρίζει». Όταν η φόρμα έχει πια καταστραφεί οι εκφραστικοί τρόποι βρίσκονται σε μετέωρη κατάσταση και αναμένουν μια νέα λειτουργικότητα, ενώ σαν δεύτερη συνέπεια εξαφανίζεται το «αντικείμενο» της παράστασης.

[…]

Victor Ieronym Stoichita, Εισαγωγή στο Wassily Kandinsky, Για το πνευματικό στην τέχνη, Αθήνα : Νεφέλη 1981, σ. 17-18